Lassumse nen taje la lenga
ALP vus ed l’arvira piemunteisa n. 4 – I serie Avril 1975
Finalment a-i è un liber ch’a, denünsia la situassiun mendica dle minuranse lenghìstiche ant l’Italia, anté che mac el franseis an Val d’Osta, l’Alman an Süd Tiröl e le Sloven ed Triest e Gorìssia a l’han cheic protessiun; per tüit j’autr ch’a parlo se lenghe lì ma fora da cule bande, gnente, e gnente dcò per j’arpitan (francprovensaj), ossitan (provensaj), ladin e furlan, grec, albaneis, catalan, cruat, sard, sìngher.
E püra ant la Custitüssiun dla repüblica a-i é j’artìcuj 3 e 6; epüra a-i é dje Statüt regiunaj ch’a s’angagio ant la difeisa dle minuranse. “Italia nostra”, “Pro Natura”, “WWF”, as dan da fé per le bestiote sarvaje, per le “lenghe tajà” a sun cule, e mac cule, ch’i l’uma dit dzura (gnanca tüte: ij sìngher, miraco perché a l’han nen sua regiun, perché ch’a sun nen na nassiun proibìa cun so teritori, o un meisin – n’isolëta – ne sbrincc ed na nassiun proibìa, a sun lassà fora, tratà cum j’ebreo, e lon a l’é pa giüst perché ij sìngher belessì a l’han da mila agn parlà sua lenga e a sun dunca na minuransa lenghìstica). Nosta lenga piemunteisa a-i é nen e a-i é gnanca j’autre lenghe regiunaj d’Italia, cule che la burzuasìa schefignusa a ciama “dialet”.
Del piemunteis, Salvi a ne parla ant la lunga nota (i suma lì, cuma ant l’apartheid) nr 9 dij föj 83, 84, 85.
I lesuma che la “micro koiné piemontese perfettamente unitaria con i suoi dizionari, la sua grammatica (Gramatica Piemontèisa di Camillo Brero, Torino 1967 che ha già avuto diverse edizioni e ristampe, le sue pubblicazioni periodiche, il mensile musicalbrandè e l’almanacco annuale Ij Brandé) il suo istituto di cultura (Ca de stüdi piemunteis) la sua vivace letteratura poetica (Giuseppe Gastaldi, Gustavo Buratti…) corre addirittura il rischio di essere insegnata in tutte le scuole del Piemonte secondo una proposta di legge del socialista Calsolaro (la quale ha scatenato per l’opposizione degli occitani, dei franco-provenzali, dei lombardi occidentali, e dei liguri settentrionali che fanno parte della regione Piemonte ma che non riconoscono ovviamente il Piemontese come “lingua” materna)…”.
Pian, pian! Ringrassiuma per voghe motivà noste inissiative e dui poeta piemunteis ch’a fan part ed l’ALP (ma al post dij tre puntin, i l’avrìo avü pi car lese almanc dcò ij nom ed Milo Bré, Armando Mottura, Alfredin Nicola). Perché antertant ch’as laudo je sfors per musté el furlan, l’ossitan e via fort, la “lenga” (marché ben ij dui crochet) piemunteisa a l’avrìa el RISCHIO d’esse mustà ant je scole?
A l’é nen vera che el proget ed lege Calsolaro a desmentieissa le minuranse: la proposta nr 41 del 14 stémber 1972 ant la relassiun, e an tüt el cap III a parla dle minuranse. Se cula a l’era na proposta da perfessiunesse, a l’era tüt autr che da campé via. Pi anans parland dj’autri “dialet” del Nord, Salvi a dis ch’a musto nen, cuma el piemunteis “smanie di affermazioni politico-culturali”. Perché per le “lenghe”ch’a-i é ant la taula, tüit i pi pcit moviment e arböj a sun vardà cun goj, e per nuj as parla de “smanie”? Pi anans ancura, as dis che “ci pare che l’italianizzazione del territorio alto-italiano (e delle sue parlate) sia in una fase davvero avanzata, irrimediabilmente segnata, poi dalla massiccia immigrazione di italiani del centro, e soprattutto del meridione. Piemonte e Lombardia presentano, sotto questo punto di vista, una situazione opposta a quella del Friuli e della Sardegna (che sono regioni di forte emigrazione e a bassa immigrazione di diverso segno linguistico).
Sono probabilmente irrecuperabili dalla parlata (atension a nen dì “lingua”!) materna. Quelli dell’ALP cercano di aggirare l’ostacolo puntando sulle smilze aree depresse e emarginate che contornano le grandi oasi del benessere (ormai convertite alla parlata di stato e dove spesso, la maggioranza della popolazione proviene da altre regioni ): ma ci sembra che puntino su di un cavallo tanto nobile quanto zoppo”.Oh, custa! Perché mai cuj ch’arseivo d’autra gent da fora, a dovrìo sté pes, per la “lenga”, ed cuj ch’a chito so pais per andé a travajé per el mund? Le valade ossitane del Piemunt, anté che pais antreg a l’han vöidesse del tüt a l’avrìo dunca na lenga pi viva dla piemunteisa ch’as parla, per esempi ant le fabriche bieleise o tant per di, ant la campagna da Scalenghe? Se el caval a l’é sop, a l’é sop per tüit ij sivalié dle minuranse, e pa mac per ij piemunteis dl’ALP. La vrità a l’é che tüte le lenghe o parlade ch’a sìo, se a sun popular e nen mustà ant le scole, a stan per dé l’ültim crep sbergnacà da la “parlata di stato” (l’italian). A-i é pöj d’autre armarche ch’i vorerìo: l’ALP a l’é nen “marsista-leninista”, ma l’é un “frunt” anté ch’a-i é dcò dij marsista-leninista : a venta nen pije la part per el tüt. El drapò russ-blö-giaun, dla Nassiun Piemunteisa (pa mac ant el 1798-1799, ma dcò ant el 1800 – 1802, e ant le due repübliche partisane d’Alba, 1796, e dl’Òssula, 1797) a l’é nen la proposta per un drapò regiunal, ma n’ansëgna politica: per lon, nuj i suma pa cuntrari che la “regiun” Piemunt a l’abia cul del lambel (e ch’a se smija a tant ed j’autr drapò ed la gent ed muntagna: dla Savoja, dla Svissera e dij so Cantun fina aj pais Basc!) perché, sventajé el drapò dla Nassiun Piemunteisa avej serte ideje, ch’a sun nen cule ch’a l’han anandià, e che a marco, la regiun piemunteisa. Ma pi che tüt nuj i vorerìo di ciair a l’amis Salvi che i poduma nen asseté, ant un liber che com el so, a dà bataja per le lenghe povre e meprisà, che chiel a fassa n’autra sernia, e che le “parlade” ch’a völo esse “lenghe” a pölo nen ess-lo mac perché a sarìo ed bren e nen ed farina. As pöl nen grupé el drit d’avej sua lenga mustà ant la scola, dovrà ant la Cumüna e an gesia, a le parole ch’a l’han na cua an “s”; a di “crava” pitost che “ciabro”, “vaca” pitost che “vàcio”. Nuj i cherduma che tüte le parole dij paisan e dij vitun, a mérito el midem rispet. Savuma bin che cule lenghe che a Salvi a sun care, a l’han da la lur fin la Custitüssiun, e dunca dle rasun ed lege; ma i savuma dcò che s’i voruma dovré dle rasun ch’a sörto da l’om e da sua vita cumünitaria (“sociològiche”), lon ch’a ven a taj per cule “lenghe” a ven a taj dcò per nuj. Salvi a vug e a stravug per sue des lenghe (scrite ant la taula cuma i des cumandament) e a varda j’autr “parlé” popular cuma cheicos ch’a finiss per desrangé la bataja per l’articul 6. Nopà, nuj i cherduma che a l’é nen dividend ij pòver tra ed lur ch’as pöda vagné.
“Povrom ed tüt el mund ünive”. “Lenghe povre ed tüt el mund, ünive”. La nemisa a l’é la parlada dij padrun, e nen la lenga dij povrom! A venta nen che un descurs moral, rivà a na serta mira, as ferma per cunveniensa. Si voruma crijé cuntrà le lenghe tajà, dovuma felo per tüte, e nen mac per cule che ij cacam (gnanca tüit) a sun d’acordi a ciamé “lenghe”. S’i suma cuntra ij finagi, a venta nen ch’i ne tiruma d’autr, tra un pais e na burgià, tra na ca e na stabi, tra el peilo e la cüsina tra la maregranda la nora! S’i suma cuntra l’ipse dixit, (“a l’ha dilo CHIEL”), poduma nen fé buna la diferensa lenga-dialet che ij cacam e la scola masentà daj padrun a l’han aussì cara. E pöj che tra l’Olandeis e l’Alman, tra l’Ossitan e el Catalan, tra el Catalan e el Castijan, tra el Castijan e el Portugaleis, a-i sia pi distansa che an tra l’Italian (toscan) e el Piemunteis? Perché la Sardegna a sarìa na nassiun, e la aj paisan ch’a s’arviravo: già che la lenga a l’é n’arma, na pcita spa. Nuj, nost’arma voruma pro dovrela. Fin ch’i l’avruma fià e vita, nosta lenga as la faruma nen mocé. Da gnün. Gnanca da Sergio Salvi.