La poesìa piemunteisa a l’é nen mac türineisa

di Pinin Pacot

Poesìe e pàgine ed prosa Ca de Stüdi Piemunteis – Türin 1985

I chërd nen ed dì na cosa növa an disend che la poesìa piemunteisa a l’é nen mac türineisa. A l’é nen na novità, ma i desidero insiste ans sta cita distinsiun ch’a l’ha sua importansa.

Ij tre pi grand nom del Setsent dialetal piemunteis a sun türineis. Ìsler, Ventura, Calvo, a sun nà e batesà a Türin; ma sua poesìa, sia cula pi a la buna e grassota del Fra dla Crusëta, sia cula pi satìrica e curagiusa del Cartiemetre dij Dragun ed Piemunt, sia cula rivolüssiunaria del sitadin Edoard Calvo, a l’é na poesìa ch’a sört dal sercc dij bastiun türineis per esse pi che tüt piemunteisa.

Ant l’Ötsent, anvece, je scritur pi rapresentativ a sun ed provincia: Brofferio e Rosa, ant la prima metà del sécul Bersezio, Garelli, Pietracqua, Baretti e Alarni, ant la scunda metà, gnün ch’a sia türineis ed nassita ma tüti, trüc e branca, a sun diventa türineis d’adossiun, sitadin dla capital sübalpina, co quand che la capital dle stat da Türin, passand per Fiurensa, a l’era diventà Ruma.

Türin che fina al ’64 a l’avìa avü rang üfissial ed capital europenga, as pöl disse che fina a la fin dl’Ötsent a l’ha mantnü sua dignità de sgnura decadüa, ch’a cultiva ij ricord e ch’a stërma ij ringret.

Pöi la gran primavera indüstrial a l’ha cambiala, e a l’ha fane na sità moderna, travajöra e viva, tüta slansà vers l’avnì, sensa nostalgìe e sensa malinconìe. E Türin, an trasfurmandse suta ij nost öj, a l’é incamin che ven üna dle tante sità tüte istess, rassiunaj e funsiunaj cuma tante perzun. Bunör che el paisage a l’é cul ch’a l’é e che gnün ingegné a pöl tuchelo. Se d’ no i l’avrìo ed piante ed ciman armà, e Paggio Fernando a podrìa pi nen scrive:

la primavera a canta ant le boschine
sle rive, ant ij büssun e an drinta aj foss…

Ma l’ha restaje el lengage, bele che le totine a parlo italian, – cuma ch’a pölo, – perché lon a fa fin.

E el türineis, – che a Türin a l’é an tren ch’a s’imbastardiss e a diventa sempre ed pi la cialojada del bel parlé dij nost vej – a l’é diventà el piemunteis, cul che, ultra aj dialet del post, as parla e se scriv a Cuni e al Mundvì, a Pinaröl e a Salüsse, a Ivreja e a Versej, an Ast e an Val d’Osta. Parej, el dialet ed Türin, a l’é adess, ansi a l’é sempre stalo, da na triena ed sécuj a sta part, el lengage ed tüti ij Piemunteis, la lenga regiunal del Piemunt, che parej ed tüte le lenghe a l’é popular e leteraria, a l’é el lengage dla vita e cul dla poesìa.

E se el türineis, a Türin, a müireissa, cosa ch’a l’é possìbil, aj restrìa sempre el piemunteis, ch’a l’é sua furma pi auta, pi nòbila e püra Basta fé un gir an provincia e sente cul piemunteis, bel e savürì, ch’as parla ant se veje sità, cun ed larghe e mustuse nuanse paisane, cule ch’a dovìo ed co ess-je ant el türineis grass e arvegn ed Padre Ìsler, per capì che el piemunteis a l’é nen n’astrassiun o un sögn ed poeta o ed lenghista diletant, ma na realtà viva e pasianta.

Cuma el parlé, parej la poesìa. Poesìa piemunteisa. E la poesìa bicerina a l’é mac n’aspet ed custa leteratüra piemunteisa, che cuma estensiun geogràfica ambrassa scasi tüt el Piemunt e cuma varietà d’ispirassiun a tuca tüte le
corde dl’anima dl’om.

A-i é ed dialet an Italia ch’a sun mac münicipaj, cun ed leteratüre limità a ij termu dle sità anduva ch’as parlo. Parej an Emilia, anduva che el regian pena fora ed porta a se scuntra ansema el modeneis da na part e el parmisan da l’autra; cuma che el parmisan a dco chiel midem a l’é limità dal piasentin a ponent e dal regian a levant.

Per je scritur ch’a scrivo an se dialet la, a l’é difìcil ch’a pödo sörte da la cita ispirassiun local, faita suens d’ironìa, mincatant ed sentiment. La poesìa d’un Valente Faustini a Piasensa, cula d’un Aldo Spallicci a Forlì, d’un Renzo Pezzani a Parma, a sun pa mac l’ecessiun ch’a cunferma la régula, ma a prövo dco l’afermassiun cuntraria che la poesìa cand ch’a l’é poesìa, a l’é sempre persunal e a j’é gnüne rëdne ch’a pödo grupela.

A-i é dco d’autr dialet, ch’a sun propi mac dialet, cuma ij vernàcuj tuscan, cuj dl’umbria o cuj dle Marche, o cuma el rumanesc, perché per custi sì la lenga leteraria a pöl mac esse cula nassiunal, o per poc che el poeta as leva a scriv natüralment an italian e pi nen an dialet. Ma a-i n’a-i é dco d’autr – e le rasun i podruma vughje n’autra vira, – cuma el sicilian, el napulitan, el sardegnöl, el furlan, el vénet e, cun buna pas ed chi ch’a pensa el cuntrari, el piemunteis, ch’a sun ed vere lenghe, lenghe regiunaj ch’ambrasso un dait nümer ed sutdialet, ch’a l’han na tradissiun leteraria e un patrimoni ed poesìa, e che, cuma tüte le lenghe, a l’han ed pi grande possibilità e ed pi forte
respunsabilità.

An Italia almenumac a l’é parej. A esisto nen dui tipo astrat, dialet da na part, lenga da l’autra; ma tüta na serie ed particularìe, che dal parlé ed Castel d’Anun, pitost dürot da manegé, se nen propi refratari a la poesìa, a riva a l’italian pi rafinà e armunisà d’un D’Annunzio o d’un Pascoli. Ij lengage regiunaj, se propi i voruma fé na classificassiun geràrchica, a veno sübit dop l’italian; lon a völ nen dì che un gran poeta a pöda nen fé na ciadövra an servendse d’un dialet, auterment che, bele dovrand l’italian, un verificatur da bunpat a rivrà mai fé ed poesìa.

Tüt cust discurs per dì che la poesìa nostrana, – quand ch’i voruma nen precisé serte manifestassiun dialetaj mac bicerine, – i preferima ciamela piemunteisa, e, nen, türineisa. A L’é per lon che nossa atensiun a l’é dco dedicà aj poeta dla provinsa, ch’a arpresento degnament parej la pi püra tradissiun ed nossa poesìa.