Lirica e poesìa – dialet e lenga
di Pinin Pacot
Poesìe e pàgine ed prosa, Ca de Stüdi Piemunteis, Türin 1985
A smijrà miraco un poc drolo, specialment a monsü Enrico M. Fusco, che ansima un giurnalet dialetal, cuma ch’a l’é mac el nost, aj sia quaicadün ch’as permëta ed critiché un lìber cunsacrà a la storia dla lìrica italiana. E dabun ch’a sarìa, da pretendü sensa riguard, se l’Autur a l’aveissa nen tirane an bal. Oh, sì, an manera mutuben indireta; ma tütün, bütà che el liber a l’é un travaj pitost important (as trata ed La Lirica, d’Enrico M. Fusco, dui volüm dla “Storia dei Generi Letterari” del Vallardi) a bzogna bin ch’i-j disa perché ch’i sun nen d’acordi cun chiel, quand ch’a parla dla poesìa dialetal e dco, cheic vira dla poesìa, sensa agetiv.
Antant a venta ch’i dija, che sa manera ed fé la storia dla leteratüra, an tajucandla an tante fëte, vaire ch’a sun ij géner catalogà da le retòriche ed na vira, a me smija püra e sëca pedanterìa. Pensé mac s’a l’é possìbil, ant na storia dla lirica, parlé dla poesìa ed Dante e nen nominé – i dij nen nominé – la Comedia, quand che le sime pi aute dla lìrica dantesca as trövo propi lì, e a-j fa nen s’as drisso sü da ne sfund narativ e dotrinal, che suens a l’é dco chiel poesìa.
A venta propi dì che ancura e sempre a l’ha rasun Benedetto Croce. Cuma ch’as pöl fesse na distinsiun, ch’a sia nen mac esteriur e furmal, tra la lirica e… l’autra poesìa? Quand che la poesìa a l’é mac üna ünica, e a lo pröva, sensa ancorzüsne, l’istess Fusco, quand ch’a definiss la lìrica: “Stato d’animo fantastico, ritmicamente espresso, con parole insostituibili”; definissiun ch’a l’é cula dla poesìa, ed tüta la poesìa, fina ed cula an prosa, che, s’a rispundeissa nen a custe cundissiun, a sarìa pi nen poesìa.
El Fusco a discüt el Croce, a sita Hegel, a fa el difissius cun el Brémond, cun el Valery, sensa cunté tüti j’autri scritur d’estetica, grand e cit, ch’a tira an bal; però, al fin dla finitiva, grata l’esteta e it trovras el brav doctor rhetoricus, cun tant ed manual ed prosodìa suta el brass. Eh, sì, per l’Autur a l’han tanta, importansa ij vers e le strofe, e la métrica a l’é sempre la prima misüra per valüté la poesìa. Tant a l’é vera che, dop d’avej parlà dle diferense tra prosa e poesìa, a sört an custa drolarìa: “Ed e pur vero che: nulla e stato detto così bene, in prosa, che non possa essere meglio detto in poesìa”.
Da resté cun la buca scajà! Ma lon ch’a l’é stait dit an prosa, bin o mal aj fa gnente, a podrà mai esse dit, né mej né pes, an poesìa. Perché a sarà sempre n’autra cosa.
Denuvarda, ch’i vöjo doturé, e ch’i taco a discüte an s’ij raport tra furma e cuntenü. A sarìa drolo che, propi nuj ch’i soma nen del mesté, i doveisso ricordeje che se un sert cuntenü a l’ha na sua furma, n’autra furma a podrà nen avej che n’aut cuntenü; a meno ed cunfundlo cun la materia, ch’a l’é fora e, an fund, indiferent a l’art. A l’é che, se la poesìa a nass suta el sign dla fantasìa, la prosa a nass suta a d’ cul dl’inteligensa, e, se la prima a l’é libertà, l’autra a
l’é necessità; e as trovran sempre an s’ dui pian divers, sensa ch’as pöda passesse da un a l’autr, cuma an müsica as passa da na tunalità a l’autra.
A meno ch’i vöjo fortì, che lon, ch’a l’é stait bin pitürà, a pössa esse mej cantà ! Am piasrìa vedlo, el Nost, a dì mej an poesìa na bela pàgina ed prosa ed Benedetto Croce. I pagrìa i sai nen mi cosa! Ma lassuma cure. Venuma a lon ch’a né stà ed pi a cör: a la poesìa dialetal. Sì el descurs a sarìa un poc pi lung, ma sercuma de strenze. Per l’Autur la poesìa dialetal a pöl – e a dev – mac esprime el colur local, quand ch’a l’é nen püra e sempia poesìa popular.
A dis pro che el dialet la sua surziss a l’é lenga, e per lon lengage poétic an potensa, pi che la stessa lenga leteraria. Ma quand che un dialet – pi nen viv – a ven dovrà da un poeta cultivà, che normalment a s’esprim an lenga leteraria, anlura el poeta a fa un travaj rifless, ed tradüssiun, sia püra desgagià e poc descüerta, e la poesìa as trasfurma an leteratüra.
Ura tüt son a l’é arbitrari, o causa d’arbitri. Cuma ch’as pöl disse che un dialet a l’é un lengage poétic an potensa, pi ancura dla lenga leteraria, e pöi negheje le possibilità d’espressiun artìstica, che l’Autur a-j cunced a la lenga? E el bel a l’é che, a propòsit ed leteratüra, a riva a dì ch’a l’é, sì, poesìa – e prima a l’avìa dit che la poesìa dialetal as trasfurmava an leteratüra, ergo, ant n’autra cosa -; ma che, se son a pöl valeje per la leteratüra-poesìa an lenga, a val pi nen per cula an dialet, perché la situassiun a l’é ambossà: a-i é pi nen la cosa, ant so natüral anciarm ed sögn e ed ricord, ma el ricord, provocà cerebralment ed la cosa. Giüst: Se el dialet a füssa, cuma ch’a l’ha cüra ed dì, pi nen viv. Per quant che la poesìa a sia el poeta ch’a la fa, quand ch’a l’é poeta, e nen el dialet o lenga, ch’a sun mac de strüment, e per lon indiferent ant ij riguard dl’ispirassiun. Ma aj fa nen. Cuma ch’a fa l’Autur a dì che un dialet a l’é pi
nen viv? Cun che criteri? Quand che un lengage a l’é viv e mort ant l’istess temp? A l’é viv per mi – i parl del piemunteis, tant per fé n’esempi – ch’i l’hai sempre parlalo e che an piemunteis i l’hai imparà a parlé, e a sarà mort, tant per fé n’autr esempi, per monsü Fusco ch’a lo cunoss nen o poc. E tra n’estremità e l’autra a-i sarà na strupage ed nuanse. E quand ch’a füssa magara a la vigilia ed möire, e bin, a bastrà ch’a-i sia fina mac ün, un poeta, ch’a l’abia viv an chiel, per che el lengage a sia viv e el poeta a pöda esprime an sue furme tüta la poesìa ch’a l’ha el bunör ed trové, sensa che gnün a pöda permetse ed dije ch’a fa travaj rifless e ed tradüssiun.
D’autra part dialet e lenga a sun la midema afé. Ma dialet a l’é lenga, pa mac a sua surziss, ma sempi quand ch’a ven dovrà poeticament, leterariament, e an géner an furma artìstica; cuma ch’a l’é dialet, e suens bin pòver, l’italian, la nòbila lenga leteraria, quand ch’a l’é parlà a la buna, parej sensa preteise. Ed lengage, del rest, a-i n’a-i é tanti vaire ch’a sun le persune ch’a parlo o ch’a scrivo, e a sarà dialet o lenga, cunfurma la manera ch’a sarà dovrà. E anlura a tucrà vëde poeta per poeta. Ma a saralo an cundissiun, monsü Fusco, mac da la letüra dij vers, ed sentensié s’as trata d’autentica poesìa, o püra ed tradüssiun mental da la lenga leteraria? A- j cunosslo tüti ij dialet, ant le nuanse pi sütile, ant le arsunanse pi segrete, ant sua vita pi profunda? As sa nen cuma an cussiensa a pöda scrive: “Non si nega a molti poeti dialettali, come a Davide Lopez di Bari, o a l’abruzzese Cesare De Titta o al calabrese Vincenzo Padula e ad altri poeti, più o meno prossimi, d’altre regioni d’Italia, affiato lirico (buntà sua!); si constata che e poesìa generalmente riflessa, allo stesso modo come si disse libresca e letteraria molta poesìa nostra, non solo la montiana. Se non che, mentre per la lirica in lingua letteraria, quel carattere libresco non è elemento negativo (!?), per i poeti dialettali il dialetto riflesso toglie valore al colore locale”. E parej, grassie al colur local, Lopez, De Titta e Padula, sensa cunté tüti j’autri nen nominà, a sun bele servì, ed barba e ed prüca.
Ma el bel a ven dop: “E allora, per la poesìa d’ispirazione regionale, locale, al dialetto – forma surrettizia – e preferibile la lingua letteraria con le necessarie concessioni lessicali e le sfumature linguistiche locali”. Val a dì l’italian ed madama Gerbin e ed madama Rivet. Povr Nino Costa!
Ma la questiun a l’é n’autra. As trata ed vëde se la storia dla poesìa dialetal, o mej dle poesìe dialetaj, perché a-i n’a-i é tante, vaire ch’a sun ij dialet, a fa part, o no, dla storia dla poesìa italiana.
A l’é-lo poesìa italiana mac cula scrita ant el lengage üfissial dle Stat italian, la lenga leteraria ch’as musta ant le scole, e ch’a l’e stampa an tüti ij giurnaj e ansima tüit ij tilet dij negossi? Opüra a l’é dco poesìa italiana cula ch’a se scriv – o as canta, s’i preferisse -ant ij tanti lengage ch’a parlo – e dco a scrivo – j’italian ed tüte le regiun? Ant la diversità d’ij parlé, che ant nosta lunga storia a l’han furmasse, a sun stait trasfurmà, a l’han fissasse, ai é na rasun, pi profunda e pi cuncreta, d’üniun e ed fradlansa e, ant la varietà dle parlade, a traspariss, ciaira cuma na filagrana, l’ünità fundamental ed la rassa. Ma custi-sì a sun motiv, ch’a sörto fora da la sempia cunsiderassiun leteraria.
O sì, o no. Se no, passiensa! A tucrà nen parlene. Colur local o nen colur local, gnente! Ma gnanca el Porta, e el Belli, e el Di Giacomo, e el Trilussa; ch’a sun cuj ch’a fan pi còmud e pi piasì parlene, e dco a l’é pi fàcil.
Ma se sì, cuma a smija, dal moment che l’Autur almanc dij poeta pi grand a ne parla, anlura, barche! a ventrìa aprofundì un poc ed pi le stüdi e parlé ed tüti cuj ch’a merito, sensa ed criteri trop còmud d’esclüsiun, cun la midema pistinarìa, ch’a-j büta stüdié la poesìa an lenga. Eh, già, a l’é nen fàcil, a-j manca la bibliografìa! Epüra s’as ne parla, s’as cunsidera la poesìa ch’as dis dialetal cuma part integrant e sustansial dla poesìa nassiunal, anlura a va nen tratà cuma na parenta povra, ch’as cunoss si e no, secund ch’a porta, ma a va tratà cin ij riguard e cun el rispet ch’a-j venta.
Chissà che, ancöj, la poesìa a sia propi nen finìa ant le povre pàgine dij poeta dialetaj, tant modest e discret; cuma la blëssa ant la cüsina ed Sënerentula. I-j augüruma a monsü Fusco ed trové la scarpina ch’a-j permëta d’arcunosla.