J’averb ëd meud ant la tradissiun piemuntèisa

di Bruno Villata

L’Arvista dl’Academia IX – Avril 1999 (Grafia anternassiunal)

Bele se ‘l piemuntèis mudern a deuvra suvens ‘n sempi agetiv o na perìfrasi al post ëd l’averb ëd meud an -ment, as peul nen disse che stu süfiss avërbial a sìa dëscunussü a la tradissiun pedemuntan-a scrita, tant veja che muderna. E st’afermassiun a l’é cunfërmà da l’esam ch’as é fasse ‘d test ëd na serta cunsistensa anteriur al Sincsent ch’a sun rivane.

Ant ij Sermon Subalpin l’averb ëd meud a l’é bastansa frequent e sì dapress i arpurtoma ij vaire lema ch’i l’uma truvà, dividendje për Sermon¹.

Sermon I: premerement 9, dreitement 44 e 94, dreitament 55, eisament 69, eisement 90.
Sermon II: plenerement 5, solament 85.
Sermon IV: eisament 40, certanament 105.
Sermon V: verament 39 e 89, eisament 48, comunalment 119.
Sermon VI: carnalment 10 e 47, spiritalment 11, propriament 26, eisament 26 e 64, continuament 39.
Sermon VIII: eisament 36, altament 50, verament 65, 114 e 124, plenere-ment 86.
Sermon IX: premerement 157, eisament 178, 190, 214, 221, 233, 243 e 266, veraisement 228.
Sermon X: eisament 36 e 106.
Sermon XI: planament 30, simplement 59, solament 83, grefment 87, maximament 114.
Sermon XII: fermament 17, avertament 24.
Sermon XIV: ferement 52.
Sermon XV: netement 22, 27 e 49, maximament 49.
Sermon XVI: dreitement 20 e 32.
Sermon XVII: novelament 38, delivrament 54, subitament 59, benignament 82, miserecordevolment 82
Sermon XVIII: lealment 35.
Sermon XX: verament 20, eisament 35.
Sermon XXI: eisament 37, premerement 57, doblement 88, maximament 153.
Sermon XXII: solament 3, eisament 48.

Trames a j’averb dij Sermun furma da na perifras o da n’agetiv cun valur averbial ch’as pensa a: sonasen le tube munt fort 09080, acaten vil e venden car 18041, el pluf fort 21146 e a da brif, 22041, en seton 16060, a furt 17059.

Co ij Sarament ëd la Cumpanìa ëd San Giors ëd Chér an ësmun-u vaire averb ëd meud. E sì dapress i-j arpurtuma, cumpagnà dal nümer ch’a na ìndica la riga anduva ch’as treuvu²:

veirament 24, 25, 25, 29, 58, 73, 112, 157 e 162;
preçisament 31, 44 e 91; preçisamen 82; preçissament 63³;
pareixament 32 e 101; semiglantment 49, 103 e 109;
spressament 50;
ribustament 84,
perpetuarment 87 e 96;
enterament 95.

J’istesse considerassiun as peulu fesse për J’Ordinament dij Dissiplinà e dj’Arcomandà ‘d Druné e ant le righe ch’a ven-u sì dapress i arpurtuma apùnto cheidün ëd j’averb ëd meud ch’i l’uma nutà⁴:

Dissiplinà A

devotament 26, 65 e 198;
secretament 47;
semeglantment 86;
primamente 108;
iustament 119;
santament 120;
altrament 157;
fidelment 163;
palesament 193.

Arcomandà

continuament 7;
inviolabelment 8;
subitament 8;
devotament 12;
voluntariament 13;
primament 17;
ignorantment 21;
regularment 27;
reverentment 31,
simiglantment;
humelment;
semiglantment 49;
reverentment;
fidelment 63 e 71;
gloriosament 69;
humelment;
ordinariament,
terzament 110;
reverentment,
semiglantment.

J’averb ëd meud a mancu nen gnanca ant le Recomendaciones dël Laudari ‘d Salusse. Për esempi an s’ültim test i l’uma truvà ‘d furme cume: devotament 7, specialment 17, 36, dignament 63, iustament 63.

Sti averb an -ment a fusun-u co ant l’euvra dl’Aliun. Gia mac ant ël prolug as treuva prumerament (v.9) e peui sübit ant la prima part ëd la Comedia de l’omo e de suoi cinque sentimenti i truvuma: saviament, necessariament…⁵

Dunc, stasenda parèj le cose, a tuca amëtte che, bin che suvens ant ël piemuntèis antì e mudern as custüma duvré l’agetiv cun valur d’averb ëd meud, as peul nen disse che l’averb an -ment a sìa fora post. An efet sùa presensa a l’é curuburà da tüta na tradissiun ch’a funga sùe rèis dritüra ant ij Sermon Subalpin. D’auta parta a sarìa bin drolu s’a fûssa nen parèj, përchè che ‘l süfiss avërbial -ment as treuva an tüte le lenghe e ant tüti ij parlé rumanz.

An cunclüsiun ëd tüta sta ciaciarada i puduma dì ch’i duvuma nen sentse genà a duvré sti averb an -ment, dzurtüt se për sustitüije i duvuma perde la cugnissiun për truvé na furma echivalenta.

N’aut fait anteressant nutà ant la grafìa dij Sermun Sübalpin e an d’auti test, e tra custi co la gramàtica ‘d Murissi Pipin, a l’é la presensa dij digrama nb e np. Sta particularità a l’ha anteressame an meud particular përchè ch’im arcordu che vaire ani fa, quand ch’i andasìa a lë scole elementar, ël maestru a duvìa an disìa suvens, a nui por cit piemuntèis ubligà a scrive l’italian, dë scrive mb, mp e pa nb o np. Dunca sti digrama nb np a duvìu curësponde a na prununsia particular diversa da cula italiana nutà mb mp. E le testimunianse dë sta custüma a sun già visibij dal sécul XII al XIX. Difati se ant ij Sermun sübalpin as treuva: conbaten (13038: qui se conbaten; 13039: qui per male ovre conbaten Sancta Ecclesia;) 05029: inputribiles ël Vocabolario Piemontese – Italiano ëd Michele Ponza dël 1877 a arporta ‘d lema cume: conba, conpagn, compania, conparssa, conplet, conplicassion…

Note

1. Ël nümer ch’a cumpagna l’averb as arferiss a la riga anduva ch’as treuva l’averb. Për ij test i arcurduma ch’i soma basasse sü cuj presentà da G. Clivio e M. Danesi Concordanza linguistica dei Sermoni Subalpini, Ca dë Studi  piemontèis, Turin, 1974.
2. Për ël test dij Sarament ëd la Companìa ‘d San Giors is arfurma a: “Coj ëd San Giòrs: a propòsit dël prim test an piemontèis ch’a sia datàbil e localisàbil” an AT – V Rëscontr Antërnassional an sla Lenga e Literatura Piemontèisa, Famija Albèisa, Alba, 1988, pp.203-211.
3. Cum as peul vëdde për stu averb, j’ussilassiun gràfiche a sun na caraterìstica ‘d vaire test antic e pa mac dij Sermun Sübalpin.
4. Për ij test ch’as vëdda: Giuliano Gasca Queirazza: Documenti in antico volgare in Piemonte – Fascicolo I – Le Recomendaciones del Laudario di Saluzzo; Fascicolo II – Gli Ordinanmenti dei Disciplinati e dei Raccomandati di Dronero, Bottega d’Erasmo, Torino, 1965 e 1966.
5. Për l’euvra dl’Aliun i suma basasse sü “L’Opera piacevole” a cura di Enzo Bottasso, Bologna: Libreria antiquaria Palmaverde, 1953.