Cum as dis an bun piemunteis: espressiun idiomàtiche ant ij rumanz ed Lüis Pietracqua

Cunossend la storia dla lenga piemunteisa, miraco cheidün a storzrà el nas dnans al tìtol sernü per nosta cumünicassiun. An efet a podrìa vëde, e cun giüsta rasun, na serta antinomìa perché a sa bin che nen mac Lüis Pietracqua, nà a Voghera ant el 1832, a l’é tütautr che cunsiderà un pürista dla lenga piemunteisa, ma dcò perché el period che nost romanzié a l’ha scrivü, valadì la scunda metà dl’800, a l’é propi cul ch’a cumensa a marché na pressiun forta dl’italian an sel piemunteis.

Son a l’é franc vera e i pensuma che gnün a pöda fortì el cuntrari. Per lon ch’an riguarda, a l’é mej dilo sübit, ancöj nuj i l’uma nen l’antensiun ed presenté la lenga ed Pietracqua cum un model ed piemunteis e gnanca ed parlé ed sua övra da la mira artìstica, cosa ch’i lassuma per je stüdius pi qualificà. Nuj is proponuma mac ed serché, ant el “mare magnum” rapresentà da öt romanz, cule che an smijo j’espressiun e ij digrama ij pi caratéristic che miraco adess a sun pitost desmentià o passà ed moda, almen ant la parlada türineisa Se la lenga ed Pietracqua a l’é sgnura d’esempi ch’a testimunio el cuntat cun l’italian, a l’é dcò vera che, dé dsà e dé dlà, as trövo spatarà ed vere e proprie perle del bun parlé piemunteis. E an cust travaj i suma giüsta proponüsse el büt ed mëssunene cheidüna ch’i presentuma ant le pagine ch’a veno sì dapress.

Tant per esse ciair, e magara dcò per dé la possibilità a chi ch’a voreissa localisé le vaire espressiun e miraco giuntejne dj’aute, i disuma sübit che ij romanz piait an cunsiderassiun a sun: 1. Lorens el süicida (dcò cunossü suta el tìtol Cos a val-lo n’om mort del 1867), 2. Dun Pipeta 1’Asilé (1867), 3. Lücio dla Venerìa (scrit dop del 1871 e püblicà ant el 1877), 4. La bela panatera (püblicà ant el 1891 an s’ Cumpare Bunom), 5. La Coca del Gàmber (1891), 6. La biunda pulajera (1892/93 – Cumpare Bunom), 7. Ij misteri ed Vanchija (1893/94 – Cumpare Bunom) e 8. La bumba ed via Arsenal (scrivü ant el 1895 e püblicà dop ed la mort ed l’autör).

Cumbin che l’anàlisi dé ste övre a podrìa permët-ne ed cunsiderassiun mutubin anteressante riguard a vaire argument cume la pressiun ed l’italian an sel piemunteis, j’ossilassiun ed la grafìa e dla gramàtica ed nossa lenga…, ancöj nuj is limitruma mac a segnalé j’espressiun idiomàtiche e cheiche vus ch’i artenuma piemunteise scëte e che, cum i l’uma dit, adess a sun un poc desmentià o passà ed moda. Prima ed cunclüde i pensuma pöj ed di due parole an sla presensa ed lema piait dal franseis e ed fé dcò na cita armarca sl’üsagi dij verb ausiliar.

Ij pernom alocütiv piemunteis

Anans d’anviaré sto esam lessical i vorerìo tütün dörbe na cita parèntes per parlé dij pernom alocütiv. Per sustansié lon ch’i disuma is basuma an sij Misteri ed Vanchija, che essend stait püblicà tra el 93 e el 94, da la mira cronològica a l’é un ed j’ültim dij romanz ch’i l’uma pijà an cunsiderassiun. Da lon ch’i l’uma podü armarché ant es romanz, per adressesse mac a na persuna ant el piemunteis dij temp ed Pietracqua as podìa ancur dovré tre pernom alocütiv divers: ti, vuj e chiel o chila, propi cum a rivava ant l’italian del Setsent e dcò ant el piemunteis del Nodar Onurà. E es cumportament, per nuj pitost baravantan, per l’italian a l’era già stait stigmatisà da Giuseppe Baretti ant üna ed sue famuse litre. Dcò an piemunteis, cum ant j’autre lenghe, l’üsagi ed sti pernom a l’era bin strütürà e sua sernia a dipendìa da la posissiun, dal rol e dal prestigi sossial dij vaire parlant.

El ti a l’era arservà aj cit e a le persune che ant la sossietà a ocüpavo ij post ij meno prestigius. Chiel e chila a j’ero mac riservà a le persune che miraco Pietracqua midem a ciamrìa “d’alto bordo”. El vuj, anvece, a l’era dovrà adressandse a ed persune ed rispet, ma un poc meno amportante.

Per esempi, an famija ij fiöj a-j dasìo del vuj al pare, a la mare e a tüte j’autre persune ansiane, che a sua vira a-j dasìo del ti aj cit. Cun ij cit dij padrun, un doméstic a dovrava el vuj. An parlanla cun un doméstic o un sübaltern, un nòbil a dovrava el vuj, anterment custi as adressava a le sgnur an dovrand el chiel, pernom ch’as custumava tra le persune ed posissiun sossial pitost elevà. La presensa del pernom alocütiv ed tersa persuna ant ij romanz ed Pietracqua a l’ha fait locé cula cunvinsiun ferma, ch’a fà pochi meis ch’i-l l’avio, che chiel e chila a füsso intrà an piemunteis a n’época pitost tarda. Anvece, da già ch’as na tröva d’esempi an d’autre lenghe romanze e fina ant le faule ed La Fontajne, a sarìa nen mal pensà serchene le testimunianse an piemunteis a n’época mutubin anteriur a d’ cula ch’i stuma cunsiderand.

Arturnand tütün aj lema e a j’espressiun oget ed nostra atensiun, i dovrìo sübit dì che i l’uma notane quasi mila sinchsent e ch’a sarìa pitost difìcil e miraco dcò na frisa monòtun ed presenteje un dop l’autr, magara an fasend ricurs a la dispusissiun per ordin alfabétic. E parej, per sërché na manera pi anciarmanta e pi sientìfica, i l’uma desidü ed presenté na part del material cüjì grupandlo anturn a ed parole temàtiche bin determinà. Sta prima sernia an permëtrà ed cumparé le strütüre ed Pietracqua ansema cule che i l’avìo trovà l’ann pare Ìsler. E tant per podej angancé el travaj ed l’ann passà, i arcorduma che le prime espressiun ch’i l’avìo cunsiderà ant le cansun ed pare Ìsler a giravo anturn a le bestie anterment che le scunde as arferìo a le part del corp üman.

Per lon ch’a riguarda el prim argument, i dovuma sübit dì che j’imagin ch’as arferisso a le bestie, e ch’a fusunavo ant le poesìe ed pare Ìsler, a sun pitost raire ant ij romanz ed Pietracqua. An efet per ij can i l’uma trovà mac n’espressiun: drisseje le gambe aj can, che an arcorda Manzoni, ma nen el cürà dla Crusëta.

Trames a j’espressiun ch’a tuco ij gat i l’uma artrovà varie vire a gatagnau, duntrè vire per lì an gatogna, ch’as artröva an pare Ìsler, e dcò na strütüra ch’a l’era franc ed moda quand ch’i stasìo ancur a Türin: mustreje aj gat a rampié.

Babi, babiot, babiass

Per el rat i l’uma notà due vire taché el rat, che an pare Ìsler i arcorduma suta la furma sauté el rat, cun el midem sens d'”esse piait da la vöja mata”. Derivà da rat a l’é dcò ratuj, un termo che a
l’ha un valur carëssant e che, ant la lenga parlà cheiche agn fà, a l’avia un sinònim an “ratin”.

Babi i l’uma artrovalo vaire vire, tütün sempe mac abinà al partissip passà scanà: scanà cume un babi, pi scanà che un babi. An Ìsler j’imagin a j’ero pi varià: l’era gunfia pi d’un babiass, a smija giüst un babi cöit, sti babiot, ma son a l’é normal perché che j’övre an prosa as baso dzurtüt an sel rasunament, anterment che cule an vers a trövo sua forsa an sl’originalità e an sla viscarìa dj’imagin e dcò an sl’arditësa dj’associassiun.

Ant ij romanz cunsiderà, mutubin pi nümeruse a sun j’espressiun ch’a riguardo le part del corp üman e, per podej-je cunfrunté ansema cule arcordà an parland ed pare Ìsler, i pijuma le istesse parole temàtiche dl’ann passà. Cumensuma da testa, che a intra an vaire bele cumbinassiun dont quasi tüte a manteno sua forsa semàntica dcò aj nosti di. Tra custe i arcorduma: perde ed pianta la testa, marcé cun la testa ant el sac, avej la testa an processiun, bütesse un cio ant la testa, gaveslo da la testa, nen savej andua bate la testa, scaudé la testa, da la testa aj pe, avej la testa lurda, teste forte e baravantane, per finì cun testun d’un testun e testassa (la ciucogna a la rendìa testassa). Al post ed testa i l’uma dcò trovà bocia e fina sicoria che a aparteno a un registr lenghìstic gergal.

Per lon ch’a riguarda facia, i l’uma arlevà gnüne espressiun particular, anterment ch’i l’uma trovane per ed termo pi o meno curespondent cume mustass e mutria, anté ch’el prim a l’era dcò arportà ant le poesìe dl’Ìsler.

Dcò an trames a j’espressiun ch’as arferisso a buca, a-i n’a-i é duntrè ancur vive al di d’ancöj. Is arferiuma dzurtüt a: avej la buca fina, a buca larga, vnì l’aqua an buca e stupeje la buca. A propòsit de st’ültima espressiun i vorerìo arcordé che, ant j’öt romanz ch’i l’uma piait an cunsiderassiun, i l’uma nen trovà el lema eva.

Bagné el nas e parlé fora dij dent

Na grand’atualità as armarca dcò per j’espressiun ch’a giro anturn a la parola nas. Tra custe i arcorduma: gnün a-i ficava el nas, bagné el nas, mné per el nas. Dcò s’i l’avìo mai sentüje, i l’uma trovà franc bele: sufié suta el nas cun el sens ed cimenté e munté la sënëvra suta el nas sinònim d’anrabiesse.

Per lon ch’a riguarda le strütüre faite cun dent, a part cule che a ìndico mangé, cuma molé ij dent, i l’uma trovane cheidüna ch’a l’é piasüne propi tant. Trames a custe i arcorduma: anmantlà fina aj dent, tene la vita cun ij dent, a l’avìa ij dent anciavà, anterment cule del tipo parlé fora dij dent, angrigné ij dent e arviré ij dent i l’avìo già armarcaje ant le poesìe ed pare Ìsler e ij so valur a curëspondo a “di le cose ciaire” e “fé la facia brüta” per esprime mnassa o malcuntentësa.

Na bela varietà d’associassiun as artröva co per öj. An efet, dacant a furme pitost cumüne ancur aj nostr di cuma: fé j’öj da crava morta, schissé l’öj, guardelo ant el bianc ed j’öj e avej j’öj cit cun el sens “d’avej sögn”, i trovuma ed locüssiun pi raire, ma nen pi poc espressive. Ch’as pensa a tireje j’öj dapress per dì che na persuna ch’a passa as fà guardé, esse pien fina dzura j’öj cun el sens d’avej beivü fora mzüra e gavesse j’öj che a curespond a rüsé sensa fin. Anteressant a sun dcò ij digrama öj furchin, öj da sivìtola, öj ed bö per “lanternin”, anterment che an surprend la modernità ed campa j’öj, dcò se ij lema ch’a veno dop cuntra la giassa an presento un bel esempi ed cul fenòmen che ij lenghista a ciamo calc semàntic, che a capita quand che un termo ed na lenga a ven pijé el valur semàntic che la vus curespondenta a l’ha an n’auta parlada. Ambelessì el piemunteis “giassa” a l’é dovrà cun el sens del franseis “glace”, valadì “specc”.

Cheica bela imagin as tröva dcò cun l’ünità semàntica cör che a dà origin a de strütüre franc scëte cum a lo sun: bela cuma un cör, piena ed bun cör, gavé na spina dal cör, sensa cör, la gelusìa a-j rösìa el cör e scaudé el cör. St’ültima tornüra i la sentuma suens ant el franseis del Quebech, che essend na lenga mutubin cunservativa an fà pensé che scaudé el cör a dovìa esiste già da vaire temp ant le parlade piemunteise.

Se j’espressiun idiomàtiche a sun pitost scarse per man, a tuca dì che le cose a sun diverse per lon ch’a riguarda pe, gamba e so sinònim plüral bije, che a aparten a un registr lenghìstic pi bass. Pijuma pr’esempi: l’han nen freid aj pe, pistand ij pe, trové la scarpa per el so pe, la cunversassiun a l’ha cuntinuà sü l’istess pe, sü dui pe, s’am ven ant ij pe, da la testa aj pe, gofade sensa pe né gambe. Minca üna ed custe espressiun a l’ha un sens particular che a-j riva da j’imagin retòriche dle tornüre pi che dal valur semàntic dle vaire parole che a-j costitüisso. Per avejne n’esempi ch’as pensa mac a avej nen freid aj pe.

Dubié le bije e aussé le sole

Le mideme cunsiderassiun faite per pe a pölo estendse dcò a gamba. L’espressiun idiomàtiche pi cumüne a sun: via a gambe alvà che an smijà n’italianism, avej na bela gamba per…, avej le gambe fole, talocé ed buna gamba e dubié le gambe, che a völ dì “cure”. Pi frequenta an cust sens a l’é l’espressiun cun bije al post ed gambe, a l’ha dubià le bije, anterment che mandé a quat bije a völ dì “fé casché cheidün”. Ma ed sòlit “bije” a l’ha el sens ed bija (fr. bille, it. birilla) e cun es valur as artröva ant l’espressiun na vira tant cunossüa ciuc cuma na bija. An efet per dui ch’a l’avìo beivü un po’ trop Pietracqua a scriv propi che a j’ero ciuc cuma due bije.

Na furma dont el valur semàntic a l’é avzin a dubié le bije a l’é aussé le sole, che a völ dì “andé via”, “sluntanesse”, ma che a manca dla cunotassiun ed rapidësa. A pöl esse anteressant arcordé che st’espressiun as tröva già ant el nodar onurà, na cumedia püblicà per la prima vira ant el 1777.

Rivà a sta mira, per cuntinué nost esam ed j’espressiun idiomàtiche, i l’uma pensà d’arporté cule che as reso anturn a d’agetiv pitost cumün cuma cuj ch’a ìndico ij colur, e a custi i l’uma giuntaje bun, aut, caud, gram e sciass.

Per lon ch’a riguarda j’espressiun faite cun j’agetiv ch’a ìndico ed colur, le pi tìpiche a l’han smijane: rossa cuma na brasa, rossa parej d’un pito, ross cum un puvrun, bianc cuma na pata, tireje vërde e deje el blö, che i sentuma sempe pi da rair. Per lon ch’a riguarda neir, ultra a la bela espressiun esse neir, echivalent a “esse anrabià”, i trovuma sto agetiv abinà a üjun, müda, quefa e tirabussun. A propòsit ed “tirabussun neir” a tuca dì che so valur a l’é cul ed “rissolin neir”, an efet es digrama a ven cheica pagine dop d’ariss ed cavej fait a tirabussun e dunca la metàfura a l’é cumprensìbil sensa fé arcurs al tratà ed Torquato Accetto. Dcò quefa, che Ìsler a scriv cuefa, a l’é un lema mutubin anteressant e ch’a l’ha delung atirà nossa atensiun. Derivà da le lenghe germàniche, ch’as pensa a l’alman modern “Kopf”, cuefa as trovava già ant el bass latin e sua prima testimuniansa scrita per le lenghe romanze as tröva ant la “Chanson de Roland” (1080). S’a füssa derivà dal franseis cuefa a dovrìa esse intrà an piemunteis an época pitost arcàica, cum a musta la pronunsia /oe/ che dop ed la rivolüssiun franseisa a l’é staita costitüìa da cula popular /ua.

Se el franseis modern coiffe a l’é un termo general per indiché cheicos ch’as büta an testa, el piemunteis cuefa a l’ha un sens franc pi precis, perché a l’é associà mac al vel che le done a dovravo o a dövro, ma sempe meno suens, per andé an cesa. Bun a intra an vaire cumbinassiun e j’espressiun idiomàtiche pi anteressante ch’i l’uma armarcà a sun: feje bune a cheidün, fassla buna, la buna man, avej la man buna (al giög), pijé cheidün a le bune, cun le bune.

Trames a j’espressiun idiomàtiche cun aut e caud i arcorduma: avej le ideje aute, canté a auta ganassa, gneru aut cum un sold ed tuma, campe aut, avej ij fer caud, fé caud a… (per esse difìcil a…), piesla cauda. Anteressanta a l’é dcò la tornüra as sofocava dal caud, andua el sustantiv caud a l’é masculin e nen feminin cum a lo arporto ij dissiunari dij nosti di.

Gram e sciass a sun dui agetiv franc scet che tütün an smijo un poc desmentià ant la lenga d’ancöj. Trames a j’espressiun ch’i l’uma trovà i arcorduma: ij temp a curìo gram, cula grama pel, morfel gram, grama vitassa, dörme ben sciass, dui gross basin sciass, la piöva s’era fasse sciassa, grupé sciass. Per lon ch’a riguarda pöi ij basin, i suma stait surpreis ed vëde che aj temp ed Pietracqua as n’a “dasìo” pa, ma as na “fasìo” mac. Ant j’espressiun del tipo grama pel, grama vitassa, as pöl dcò armarché che ed tant an tant Pietracqua a custuma büté l’agetiv anans al nom, valadì a piassa el determinant anans del determinà, per furmé ed sintagma dont l’ordin a l’é pitost rair ant la prosa dle lenghe romanze. Ch’as pensa a noturno apuntament (8,166), la pcita e diserta cuntrà (7,271), la monàstica bürbansa (3,37), la fratesca cumitiva (3,86), el tabacos teologo (3,299) e dcò a la biunda pulajera.

La coca del gàmber

Cuma ch’i l’uma dit ant l’anviarüra, j’espressiun ch’a meritrìo d’esse arcordà a sun franc nümeruse e sì dapress i na presentuma na sernia, romanz per romanz, ansema aj lema ij pi caratéristic ch’a sun restà dop ed n’enésima siassà.

La Coca del Gàmber: sun gamalaslo an sle spale (pag. 13), a l’avìo gena ed gnün (15), flambé el bocc (18), marcé ed garela (50), stupeje la buca a tüti (53), a l’avrìa fina daje el lait ed galina (78), ancarpiunà ed chila (95), fé d’armanac (98), sensa gnanca savej lon ch’as tuireissa (99), barbera ch’a flambava el bocc (101), guarde j’arsivoli (102), andesse a stërmé an crota (113), aussé el bec (115), avejla amera cun quaidün (129), an paga ed lon (138), fümava cuma un türc a beivìa cuma na spunga (139), trovesse quasi a rabel (174), büté la ciav suta l’üss, j’era pi gnente da morde (175), bütesse ij làver an papiota (181), fesse gatijé el col da Gasprin (184), fela rotunda (199), campe aut (200), vnì ant el so (208), tireje ant un cio (211), andé a j’urs (217), taché sec (234), tiresse l’üss apress (236), mangé la föja (239), locé ant el mani (241); marussé (10), traversé (per scumëte) (19), na tupëta ed rabiusa (24), arbric (45), tüt ant un nen (44), sciav (53), cambré (57), pianta-puf (65), bassa Rüssia (74), ancarpiuné (95), trigumigu (97), piurlo (98), al rüvin del sul (99), cioché (per rusé) (105), strivassà (178), maguné (201), un bumbun ed sücher (229), gnàgnera (233), rübaté (247).

Lucio dla Venarìa: piesse guarda (11), növ ed trinca (15), riguard a i so afé gnün a-i ficava el nas (17), drita cum un füs, as ancalava gnanca a aussé j’öj (19), a moment i suma al bun (24), as fasìa propi gnün tort (25), vnì a taj (29), altro che Giaco-fumna (43), cavej d’un biund carià (50), forsa ed deje a l’é rivà (52), fesse varié (quand ch’as perd al giög) (79), pijé el mass an man (79), andesse a je scrive (82), savejne tant cuma prima (90), a marciava per garela (92), a fasìo sgiaj (109), a-j tacheissa dcò a chiel el rat dé spende (121), as ancalo gnanca pi tiré el fià (125), as tacuna pi nen (129), che el fià am manca an sel pi bun (130), tene bota aj gendarmi (133), a l’avrìa fait giré la bocia a chiunque (139), pijandse bin guarda ed deté lege al sul e a le nìvole (155), a-i era na sbergnachëta sciassa, fesse pisté j’ajassin (157), a banfava pi nen (169), a prega an ginujun (190), sgüresse la vista (191), sunejne un toc (223), l’avìa maj pi tass ed furnì (233), andasìa moleje na visita a Padre Gnassio (273), chi as smija as pija (297), na grinta ed cule ch’a la san lunga (297), a l’avìa trovà la manera ed piümé la galina sensa fela crié (300), barbé le ghete (300), as tnisìa butunà (307), smort cuma na pata (349), vorej fé un brut giög (375); ìsula (14), givu (29), sot brassëta (31), bulugné (42), ciapulé (43), giürapape (76), torto (83), malgrassius (107), ciochin (per sold) (116), bati-fiaca (124), sufrin (per brichet; an Alba nen vaire ani fa i l’uma ancura sentü dì sifrin) (125), malagrassia (125), tacuné (129), brunsa (133), cula pata-mola (181), ciüciamuc (182), grata-pape (183), cun ij fioc e le frange (164), desgagià (per an piota, agetiv ch’as trovava dcò an pare Ìsler cun l’istess valur) (253), brassabosc (257), barbacan (283), grinta (297).

Sensa savej lon ch’as tuira

Dun Pipeta: così cit ch’a l’avìo gnanca pijalo a fé el suldà (13), porté la crus ed j’autri (16), ciape per el croatin (20), ciameje se ed volte a vansavo quajcosa (20), mangé ed pan süit (33), poc sü poc giü (44), is na ampipuma, i lo fuma passé sot gamba (48), a l’avrìa arviraje ij dent (50), per drit e per travers (51), cuma se gnente a füssa (64), piesse ben guarda (65), fé el Toni (78), pijà così a le streite (81), a l’avìa l’aria la pi gadana, n’oca qualunque a l’avrìa podüje bagné el nas (82), bütumje püra na pera ansima (91), l’ha fait pi gnüne materie (92), a l’avìo pro dije (93), nen fé mal a na musca (97), dì el bin (per dì le preghiere) (98), gnanca na frisa (105), n’avìa da vende (111), dua trové un bucun pi galüp (113), desbucà e sensa döit (118), a la borgna (122), l’üss l’era anbajà (123), un pertüs da dörme e un toc ed pan da rüsié (125), roba da fé dörme da drit (131), a cumensava a pisté dij pe (142), l’é pro vera che (143), sfacià a l’ültima mira (169), fé la munia cuacia (172), un malfatur ed prima forsa (177), sensa savej lon ch’as tuirava (191), a l’avìo pijalo a quaic incant (219), un paira ed gambe ch’a smijavo dui cio rampin (234), a lesìa so lìber favurì bele da drit (245), bianca cum na pata (265), le manie argaucià (276), né per tort né per rasun lasste mai fiché an perzun (322), quatr brute grinte (323), na gran caudera (329), s’é nen ancalasse a dì che ed no (360), nen savej dua bate la testa (363), vesto mustreje aj gat a rampié? (365), ed custe pröve i n’avuma a brecio (397), l’é stait un bel pess sensa parlé (415), am lo grupo sciass (418), la fumna a-j fasìa magiurment giré la sicoria (419), ch’as lo gava d’ant la testa (440), j’ero bele fresc (45 1), fé ed lande (417), a bambliné sij scalin ed la cesa (474), pitocüre (13), baloss (66), anparadisé (26), pan süit (33), arambé (36), intimada (47), intrigaire (110), gnoc, così antreg (112), aria crua (per aria gelà) (151), a l’ültima mira (169), frësca ed lësìa (206), tardansa (270), sbruëta (364), truna (398), nopà (411), pien ras (427), tort mars (447), trascüransa (466).

La bumba an via dl’Arsenal: a dürmìa sciass (24), da l’alba al sul sot (25), ij temp a curìo gram per tüti (29), sensa süst (36), na caviera lunga (42), grintun e prepotent (47), a cialocava ant el mani, squasi sempre an girondola (48), a l’avìa fait la sgaira ed catene un chilo (58), cuma s’a desdavaneissa na marela (61), cascà cuma ed bersac (83), cun la testa ant el sac (88), drisseje le gambe aj can (93), piantand ed cio daspertüt, trassand el pròssim, tiré sü quaic sold (94), pijavo ed sümie (95), fé le stiribàcole (115), lung intervaj ed süitina (118), an bujusa, la giüstissia a custa moto ben cara an Italia (126), sölie cuma öli (134), aque tërbole (149), dine ed cöite e ed crue (159), büté bon bec (165), descurend del vent e dla piöva (190), cula genöria ed plancia pan (218), parlé fora dij dent (231), la piöva s’era fasse sciassa (243), la marela l’é moto ben anbrojà (247); masnajun (20), fulitro (25), sgubé (25), lamenta (33), fogné (47), chërdensun (60), cula bagassa (78), a chërpapansa (83), antabachesse (95), strìsola (127), strussinagi (154), trafen (159), a bun pat (165), ij bertavlör (215), angarbujà (247), spatüssé (278).

Fé l’öv fora dla cavagna

La bela panatera: darmagi che (14), i l’hai fait n’öv fora dla cavagna (16), l’era sempe an brando, fé baboja, ch’a voreissa tireje j’öj apress (27), né ‘ di ed lavur né ed festa (35), l’era adritüra pien (=ciuc) (39), anduma a speté duman (41), decis a nen lassesse sufié suta ij barbis da gnün (66), ed rüsieme l’anima (79), esse turna bütà sel candlé (87), angrignand ij bej sign (94), a l’ha dait sua cuntenta, sensa fé gnün spatüss (102), prepareje el fardel a la spusa (103), a l’avìa propi gavaje na spina dal cör (105), pianté ed coj (106), a l’era rossa parej d’un pito (113), a moment sing ure (114), fürnila rotunda (115), a scapava da scola (118), d’ant l’eira (149), l’era veja da massé (125), aj foresté venta nen deje ed picheta (147), andeje el diav a ciapela (150), tant per dajla dussa (184), borgno cum un pum (191), fesse pijé an ghignun (194), maire cum un cio (196), podìa nen sempe tenije bota (209), mars cuma dui ochet (235); ficugnà (35), la mantena dla ringhiera (41), quefa neira (88), caràter muschin (90), je spus a fioco (99), un disnaroto (106), mes a pr’ün (112), taché ben (113), desbaucia (124), arvendoire (132), an sla paciara (144), l’erca (150), un canavöj (156), fogatun (168), a gatagnau (177), furmagg ciavrin (200), imparadisé (213).

Lorens el süicida: a cumensava a perde ij toc [e] a mustré la corda (32), a moment a l’é scür (33), cuntent cuma tanti merlo (35), lassesse tiré dal lìter, che el travaj a presseissa o che a presseissa nen (39), a-j leseissa la vita (41), ch’a fasìa un po’ caud a risolve (54), ah che desdöit ch’i sun (71), mandé tüt al diav (77), n’aptit ch’i la sciairo (95), tramüdé ed bosc (95), quaic ani ed meno sla göba (96), a-j era venüje la lenga così spësa (100), a l’avìa lassaje an guerna (102), a fasìa buchin, cuma per fé vëde ch’as ancalava nen, pianté gnüne lande (104), descure del vent e dla piöva (105), a rijìo cuma dui foj, té ciapa lì (112), a l’era un fümör ed prima forsa (113), a buca larga incantà (117), ed fejlo pijé an grassia (134), nen savej da che part viresse (158), tene bota (171); scapin (50), ciucatun, na buna massera ed ca (93), falabrac (95), rasunoira, cule topie (97), cuj dui bucunin (98), cul disnerot (101), cuj car ratuj (103), tüta tiflà, na ventajina (105), curiur (109), marcandin, na veja creada (113), truciunade (115), farsör (120).

Desse del ti gross cume el brass

La biunda pulajera: malardriss (12), spende gross, an Türin vej (13), a seguitava a deje andrinta cun güst (14), beive el tossi (16), a mangiavo a quatr ganasse, ed vin ch’a flamba el bocc (25), a guadagnava dcò lon ch’a vorìa, a l’avrìa giügà fina la camisa (an Ìsler giöghe fina le braje) (36), i n’avuma da sutrete (45), l’é pi fürb che el diav (46), dandse del ti gross cuma el brass (48), a finìa sempre per savateje, per podej büté el capel atacà al cio (53), an mancansa ed cavaj as fan troté j’asu (58), tant per nen desgugné trop (59), scanà cuma un babi, ben armà (cun tanti sold), feje j’öj ed la crava morta (60), ch’a voreissa feje dco chila la fransa (61), ed feje sbassé j’ale (75), criand : Butega! (84), a l’han dajla dussa (87), fé fö ed so bosc (91), fö ed paja, oita e bisoita (98), gelusìa ch’a rüsia l’anima (102), andé per so drit (105), a dovìa avej na bela gamba per dörme tant (111), ch’a l’abia trovà la scarpa per so pe (113), per bütela sul saut, chi l’ha fià l’ha vita (115), da già ch’i l’eve fait tranta, i dovrìe fé trantun (118), esse un sola (120), ch’a l’avrìa faje puf (122), as pöl mandesse a quat bije (123), a savìa so mesté sutgamba (125), tüti pien fin dzura dj’öj (128), se mi am büto sul saut i perdo la cugnissiun (140), disend ed tavanade (150), s’é sentisse munté la sënëvra al nas (154), bel cuma l’sul (156), ch’an feissa la furca, e pöi.. quaicosa a sarà (159), a-i é tanti asu ch’as smijo (180), l’era mac na grüma ch’a l’avìa vöja `d fassla bin (189), ed vive a la giurnà mac ch’a sia (192), l’é l’America, a gavava dritüra l’fià (195), an tüt Türin, it mangiarìe el ben ed set cese (203), ventava ben ch’as grateissa (204), l’avìa già fait diversi carussin (211), as fasso el müso (235), a podìa pi nen sté ant la pel (237), due masnà ch’a l’aveisso paüra ed vëde el babau (250), andait a fejne la riferìa (256), l’era andaita a fé la ciancia (262), fasend el Toni parej d’un paisan (268), anche s’a l’aveisso daje la larga (287); sgajusa, a brecio (17), bel döit (67), gramissel angarbuja (73), al tiogo (82), crocante, anboss (87), Giüda fauss (120), curnacc! sagrinte nen (124), tërla (182), anghignunà (193), verdürere e frütassere (228), morlac (231), ün a pr’ün (280), casin da giög (281).

Ij misteri ed Vanchija: avej ed cüche per la testa (23), i l’hai mai pi tass d’arivé (26), nen savej büté due parole an crus, spiunela (29), it giöghe na bruta carta, chiri ed pan früst (67), anmantlà fina aj dent (73), avej so peis (74), cun ij sign ancrusià (81), na prédica ch’a feissa termulé fina le pere, mastié amer e spüvé duss (83), ma pi fürb che la vulp, malign, brigaire (89), mandandla tüta a rabel (91), ma i lo guernrai tant fin che i lo ciaprai (97), ciape per je strass, pisteje el müso (98), a-i dev ess-je quaic mic-mac (105), a-i era poc da morde (121), feje vëde el diav ant l’àmula a tüti (122), cula grama pel d’un preive (138), tüt ant un nen (139), a feme na soma d’aj (143), a mercando cuma tanti paté (158), mi i l’avìa fina le balüëte (161), storze el col a cheidün (166), barbeje le ghete (177), as é sübit dasse ardriss (183), andeje molé na visita (184), piesla cauda (195), pi fürba che el diav (200), l’ha schissaje l’öj, dal moment ch’it ses stait bon a fé tranta, ventrà dcò provesse a fé trantün (203), e i sarìo an tra dui (205), a-j é tacaje el rat d’andé a (214), bunomet carià ed madone (219), pare im deve la cuntenta (244), vuj ch’i l’eve stüdià ant ij lìber gross (244), l’é restà ed bosc (248), scape pi prest che an pressa (249), büteje el sal an sla cua (251), fé vigilia (264), fé scör (287), cöita del bel dotur (289), a l’é rivaje an s’ le cruste (290), a l’avrìa fait rije fina ij pito (293), lassé gnanca tiré el fià (289); malfurgià (29), baloss (144), sbüsiardé (15 1), fö ed paja (239), andürmìa (per andörmìa) (257); cuntrabulari! (12), cuntagg! (13), animato (16), brut, malfurgià (29), an rasa campagna (165), gognina (281), göb, nacc, baricc (285).

Sustantiv da le furme verbaj

I pensuma che sta filunghera d’espressiun idiomàtiche a costitüisso na bela pröva dla richëssa dla lenga piemunteisa. Quasi tüte le tornüre ch’i l’uma arportà a fasìo part del vocabulari cumün ed cuj ch’a parlavo piemunteis fina nen vaire ani fà e per son i stuma nen lì a spiegheje, co perché a sun arportà daj dissiunari. Lon che miraco a val la pena ed sutligné a l’é la presensa, trames aj nom, ed vaire deverbaj cuma la sgaira, la cuntenta, la riferìa, la lamenta o l’andürmìa… he an dimustro cuma dcò an piemunteis a esisteissa già cula custüma ed tiré fora ij sustantiv da le furme verbaj sensa de bzogn ed gnüne desinense. Anterment che an italian sté deverbaj a pölo trovesse a la prima o la tersa persuna del present indicativ (es. degrado, estimo, avvio… e replica, bunifica, delega) i dovuma dì che ij termo arlevà an Pietracqua a smijo arferisse a la tersa persuna e a sun feminin.

Riguard aj fransesism i dovuma anvece dì che ch’i suma stait surpreis ed trovene meno ed lon ch’i avìo pensà. Ma miraco son a l’é natüral perché, se ant el Setsent e ant ij prim ani dl’Ötsent el franseis a rapresenta un model pa mac per ij piemunteis, a tuca di aj temp ed Pietracqua l’inflüensa franseisa a l’era già tramuntà almen an Piemunt, perché cun l’Risurgiment e l’Ünità d’Italia la magiuransa dle persune istrüìe a l’era orientasse vers el toscan, diventà italian, lenga nassiunala. Varduma si perché ant la lenga ed Pietracqua l’inflüensa del franseis a smija quasi sparìa, anterment che mutubin pi evidenta a l’é la pressiun ed l’italian e per randesne cunt a bastrìa mac lese cheic pagina d’un qualsissia dij so romanz. An poche parole ant la scunda metà dl’Ötsent l’ecologìa lenghìstica del Piemunt a l’é cambià ed pianta e l’italian a l’ha piait cul post ed lenga ed prestigi che an passà a l’era sempe stait ocüpà dal latin o dal franseis.

Sì dapress i arportuma tütün cule poche strütüre e cuj pochi lema ed derivassiun franseisa ch’i l’uma armarcà ant ij romanz esaminà.

La coca del gàmber: dörme a la bela steila (13), fiëta rüsà (96), a l’avìo piait sua piassa ant la diligensa (169), a va sübit arivé (188).

Lucio dla Venarìa: cunté ij so afé a tüt el mund (17), trovesse an tren a balé (55), a l’é propi an tren ed beive (219), ciadövra (233), a la bunura (318).

Lorens el süicida: ed vëde tant mund (107), a la bun’ura (110), per cuntra (144). Dun Pipeta: ch’i vad cunteve (12).

Üsage particular dl’ausiliar avej

Vist an custa òtica ed cambiament lenghìstic, a meritrìa d’esse esaminà pi ancrös el fenòmen relativ aj cas ch’a testimunio n’üsagi dj’ausiliar divers da cul del türineis d’ancöj. Sì dapress i na arcorduma cheidün.

La coca del Gàmber: a l’ha bastà, a l’han bastà per… (53), a l’ha gnanca vnü ant el so (208). Lucio dla Venarìa: sua perplessità a l’ha dürà ben poc, a l’avìo dürà un des minüte.

Dun Pipeta l’Asilé: a l’avìo ancura nen bugià dal post (24), ma dop d’avejme voltà (164), cum s’a l’aveisso scapà a un… (451).

La Bumba an Via dl’Arsenal: a l’ha bütasse fogné, l’ha rinfrëscasse la facia (50).

La bela panatera: la mësa a l’ha furnì (110), a l’avìa sempe piasüje taché ben (113), a l’ha dürà (128).

Lorens el süicida: gnün indissi ch’a füssa dürmije ed gent (129).

La biunda pulajera: l’ha bastà per rumpe… (23). Ij misteri ed Vanchija: l’era sempre vivü ansema chila (28), l’avrìa dürà mac pochi di (252).

Ste ossilassiun relative a l’üsagi dj’ausiliar an smijo franc anteressante e nen mac dovüe a na svista dl’autör o ed chi ch’a l’ha cüdì l’edissiun dij romanz. Nuj i l’uma desidü ed marchene cheidüna mac a la fin ed nossa letüra e dunca i l’uma nen notà tüti ij cas ch’a l’avrìo podü esse ütij per ne stüdi pi ancrös cuma miraco a meritrìa s’argument.

An efet, an cunsiderand che le furme andua che l’ausiliar “avej” a sustitüiss “esse” a sun foravìa per el türineis d’ancöj, ma a costitüisso la norma pa mac per cheic parlada piemunteisa ma dcò per le spagnöl e per el rumen, i pensuma che le stüdi dé sto fenòmen a dovrìa esse mutubin ütil per slarghé la cunossensa dle liüre ch’a teno grupà ansema le vaire lenghe romanze.

© 2016 Fondazione Enrico Eandi
Via G. B. Bricherasio, 8 | 10128 - Torino
P.IVA 10168490018
www.fondazioneenricoeandi.it