Piemunteis.it » Stüdi » Bruno Villata » L’avnì dle lenghe regiunaj e del piemunteis an particular
VII Rescuntr internassiunal sla lenga e la literatüra piemunteisa – Alba 12-13 magg 1990
Anans ed cumensé mia relassiun am fa piasì smunje a la Famija Albeisa, a la Ca de Stüdi Piemunteis, aj Brandé, a l’Üniun Associassiun Piemunteise ant el Mund, al diretur sientìfic e a tüti cuj che a s’ocüpo dl’organisassiun dij Rescuntr, ij me ringrassiament ij pi scet per avejme acordà ancura na vira el piasì e l’onur ed podej espone mìe ideje a un püblic atent e cumpetent, an custa bela sede già carià ed tanti bej arcord e rica ed prospetive per l’avnì.
L’argument che im propono ed traté a l’é nen dij pi sempi e dunca i vorerìa nen esse giüdicà perzüntüus per avej suasì un tema cuma cul ed “l’avnì dle lenghe regiunaj e del piemunteis an particular”, tüt an vivend a ses mila chilométer dal Piemunt. Per scüseme però i vorerìa dco fé armarché che suens a l’é propi da distant ch’as pölo sciairé mej le cose. A part son sì, propi perché an stasend lögn nosta vista a l’é nen annebià da tüte cule cite nuanse, da cuj detaj e da cuj problema che an sagrinrìo se i füsso restà an Piemunt, i pensuma ed podej avej na visiun pi ciaira dla custiun e ant l’istess temp d’esse an cundissiun ed podej traté l’argument da na mira sientificament pi valida. An vrità im tuca dco dì che el problema dl’avnì dle lenghe regiunaj a l’é tant anbrujà e angarbujà che, intrand ant la sfera del cumportament üman, a pöl nen esse codificà e previst da ed régule e da ed lej fisse cuma ch’a-i capita per ij fenòmen ed j’autre dissipline sientìfiche ciamà siense esate. Tant per dé un cit esempi ed cuma che sia len falì an cust camp, im permëto ed sité el cas ed Fransesc Bacun che, ant el Norum Organum, a l’avìa dit che quandi j’omu a füsso stait pi istrüì, l’angleis a sarìa andait fora moda, antermentr ant l’Inghiltera del 1500 tanti a cunsijavo d’amprende l’italian perché che l’angleis a l’era na lenga sensa avnì.
La storia dla lenga piemunteisa
Ij Statüt dla Cumpanìa ed San Giors
L’erba grama dialetal
Parlé italian per desse un poc ed sagna
El progress sientìfic a agiss an favur dle lenghe pi forte
La situassiun critica del piemunteis a Türin
Lenga regiunal: lenga ed ca e famija
Per salvé na lenga a basta ne fé ed lej ch’a la difendo
Stüdi dl’ecologìa lenghìstica
Un patrimoni cumün per tüti cuj ch’a vivo an Piemunt
Valurisé le diferense e le cultüre regiunaj
Note
Cunsulà d’es precedent i pöd anviaré me discurs cun ed pi ed tranquilità e, prima ed traté del present, im permëto ed fé na cürta panuràmica an sla storia dla lenga piemunteisa, dzurtüt per büté an evidensa cheidüne ed sue caraterìstiche particular. Derivà dal latin parej ed tüte j’autre lenghe romanze, as pöl dì che le surziss del piemunteis a sìo cuntemporanee a d’ cule dle parlade neolatine dla Fransa. Dunca, dco per l’area piemunteisa, a dovrìo esse valide le cunclüsiun dij vëscu che a l’avìo partessipà al Cunsej ed Tours dl’813: “Transferre easdem omelias in rusticam romanam linguam quo facilius cuncti possint intelligere”. An efet an tuca nen desmentié che, an cuj agn là, el Piemunt e la regiun anduva ch’as tröva Tours a fasìo part ed l’istess stat. Dunca a-i é nen da frapesse se le prime testimunianse an lenga popular a sun prope d’övre ed caràter religius com ij Sermun Sübalpin.
Ma, se ij docüment an piemunteis a sun pitost rair e tardiv, son-sì a l’é perché, cuntrari a lon che capita ancöj, antlura nosta lenga a dovìa esse pi che tüt na lenga parlà. Per la cumünicassiun scrita a servìa el latin, cosa che del rest a capitava un poc an tüti ij pais d’Europa. D’autra part la presensa dla lenga popular, cun sue carateristiche lessicaj e fonològiche, a l’é evidensià dco da quaic test latin del sécol XV. Per esempi ij lessema segnalà da je stüdius per l’inventari ed Rivule del 1417 o per j’At ed Vilanöva d’Ast a sun del tüt particular al léssic piemunteis e quasi tüti a sun limità a l’area pedemuntana2.
S’i fuma la cumparassiun ed custe ünità lessicaj ansema cule curespundent dj’autre lenghe romanze, i sciairuma che poche a sun presente an franseis anterment la pi part a sun descunossüe an portügheis, an spagnöl, an toscan e an rumen.
PIEM. | FRANSEIS | SPAGNÖL | TOSCAN | RUMEN. | |
---|---|---|---|---|---|
Amboczorium | Anbossör | Entonnoir | Embudo | Imbuto | Pîlne |
Bosco | Bosc | Bois | Madera | Legno | Lemn |
Botallos | Butal | Tonne | Tonel | Botte | Butoi |
Bouc | Buc | Bouc | Cabro | Capro | Tap |
Caczulos | Cassül | Louche | Cucharón | Mestolo | Linguroi |
Ceberos | Sëber | Baquet | Tina | Mastello | Putinel |
Coperturam | Cuvertüra | Couverture | Cubierta | Coperta | Patura |
Crota | Crota | Cave | Sótano | Cantina | Pivnita |
Altinus | Autin | Vigne | Viña | Vigna | Viţa de vie |
Arancare | Ranché | Arrancher | Arrancar | Sradicare | A dezrădăcina |
Ayra | Aira, era | Aire | Corral | Aia | Arie |
Baronus | Barun | Tas | Muntón | Mucchio | Grămadă |
Bealeria | Bialera | Fossé | Arroyo | Fosso | Şanţ |
Biava | Biava | Avoine | Avena | Biada | Nutret |
Calzina | Caussina | Chaux | Cal | Calce | Var |
Celloria | Sloira | Charrue | Arado | Aratro | Plug |
Crosus | Crös | Cröx | Hondo | Profondo | Adînc |
Disligare | Deslijé | Délier | Desatar | Slegare | A dezlega |
Laborare | Lauré | Labourer | Arar | Arare | A arà |
Liamum | Liam, aliam | Engrais | Abono | Cuncime | Îngăsămint |
Lobia | Lobia | Balcun | Balcón | Balcune | Balcun |
Motonus | Mutun | Mouton | Cordero | Muntone | Berbec |
Nisature | Niss | Blö | Amoratado | Livido | Livid |
Peisa | Peisa | Poids | Peso | Peso | Cîntar |
Rapa | Rapa | Grappe | Racimo | Grappolo | Ciochine |
Ritana | Rian/arian | Ruisseau | Arroyo | Ruscello | Pîrîn |
Toponus | Stupun | Bouchon | Corcho | Tappo | Dop |
Dco per lon che riguarda la fonologìa, ij pochi test antic a pölo furnije quaic indicassiun dzura ed fenòmen caratéristic del piemunteis. Per esempi l’incertëssa che i armarcuma an sla grafìa dle parole che a smenso cun na s- impüra, visadì cun s- seguìa da cunsunant, an dis che el Piemunt a dovrìa esse la zona ed cunfin tra l’area latina oriental e cula ossidental, tansipoc per lon che a tuca l’ésit ed j’ünità lessicaj latine che smenso cun s- impüra. An efet, sto grüp cunsunàntic ed l’inissial a dovìa mancheje a le lenghe parlà da j’abitant ed l’Iberia e dla Galia, tant a l’é vera che, fina daj temp ij pi lögn, j’abitant ed custe regiun a dövo avej pronunsia le parole de sto géner an fasendje precede da na e- d’apogg, e- prostética, che as artröva ancur an tüte cule parole franseise, spagnöle o portügheise che veno dal latin e ch’a sun nen d’origin savanta. Tant per ilüstré cun quaic esempi i vorìo arcordé:
Latin | Franseis | Ëspagnöl | Portogheis |
---|---|---|---|
Stella | Étoile | Estrella | Estrela |
Schola | École | Escuela | Escola |
Scribere | Écrire | Escribir | escrever |
Spiritu | Esprit | Espíritu | Espirito |
Tüte custe ünità lessicaj as artrövo ant le lenghe neolatine orientaj com a j’ero an latin, visadì sensa la e- inissial.
Piemunteis | Toscan | Romen |
---|---|---|
Steila | Stella | Stea |
Stat | Stato | Stat |
Scola | Scuola | Şcoală |
Scrive | Scrivere | A scrie |
Spìrit | Spirito | Spirit |
Cumbin che el piemunteis a cunoss n’ésit sìmil a cul del toscan, del rumen e dj’autre lenghe orientaj, a tuca dì che anticament la pronunsia dj’abitant ed nostre zone a dovìa esse pi vsina a cula che as custumava dedlà da j’Alp.
Per amurbidì ij sun as fasìa probàbil precede un sun vocàlic che a dovìa esse sìmil a la e. Minca tant ant ij docüment pi antic as tröva sta e- prostética che, bele nen essend scrita an manera custanta a costitüiss sempe na testimuniansa dla pronunsia particular e dl’incertësa ed rapresenté graficament es sun. An custi cas, an toscan na vota as custumava büté na i- prostética mac quandi la parola che a cumensava cun s- impüra a vnisìa dop na preposissiun ch’a finìa per cunsunant cuma per esempi an: in Ispagna, in Isvizzera, per ischerzo, etc. An piemunteis el fenòmen a l’é mutubin pi generalisà propi perché as dovrìa traté del süstrà séltic e dunca a l’avrìo nen tüti ij tort cuj ch’a scrivo “ed steile” nopà che “de steile”, fenòmen che suens a cunfund tante persone ch’a scrivo an piemunteis.
Ij prim docüment rivà fina a nuj a testimunio già custa ossilassiun. Pr’esempi, ant je Statüt dla Cumpanìa ed San Giors ed Cher del 1321, secund el test presentà dal professur Gianrenzo Clivio an ocasiun ed so antervent al V Rescuntr, a la riga 133 as tröva lo escù dal latin scutum, ma pöj des righe dop el test a arporta se trovas script3. Ant le “Recomendaciones del Laudari ed Salusse” as artröva el midem fenòmen. An efet a pagina 23, riga 33, del test presentà da Pare Gasca Queirazza as tröva an stat de gracia, anterment sübit dop as scriv an stat de penitensa4. Custe ossilassiun a dipendo franc dal fait che el piemunteis a l’era na lenga parlà e poc scrita. E dunca, quandi ch’as dovìa scrivla, per rapresenté da la mira gràfica ij sun piemunteis, el redatur dij test a l’avia dednans tansipoc dui modej: el prim a l’era el latin e forse dco el toscan, anterment le scund a l’era el franseis. A l’é forse gnanca el cas d’ansiate arcordé che ij prim che l’han scrivü ant le lenghe regiunaj a sun sempe stait ed persone istrüìe che a cunossìo dco el latin e magara dco d’autre parlade.
El piemunteis a dev sempe esse stait poc scrit, dco dop j’Edit ed Villers Cotterêt (1560) e ed Türin (1577), anduva Emanüel Filibert a stabilìa che ant ij tribünaj as dovreissa la lenga “volgar” an manera che tüti ij sitadin, dco cuj che savìo nen el latin, a podeisso capì lon ch’as disìa e a füsso nen anbrojà da ed persone sensa scrüpoj. A propòsit de sti edit an tuca dì che an surprendo e nen poc perché, se da na part a smijo basesse dzura ed prinsipi ed giüstissia lenghìstica mutuben avansà per ij temp, visadì cuj ed protege el popul an smunendje la possibilità ed dì sue rasun an sua lenga, da l’autra an amponend l’üsagi dl’italian al post del latin a smijo cuntradì sti stess prinsipi. An efet a l’é pa un misteri che ant el Sinchsent apopré tüt el popul piemunteis a l’avìa gnüne cumpetense del toscan, cumbin che, a vardé bin la realtà, sta lenga a füssa pi cumprensìbila che el latin.
Cumsissìa ij docüment del temp a lasso gnün dubi. Anterment da na part l’edit ed Villerscotterêt a arporta che:
Nous pour ces causes, et autres bonnes cunsidérations à ce nous mouvants, désirant sur tout abolir toutes mauvaises coutumes et mettre orare en notre dit pays, que la justice soit administrée purement et sincerement, sans que soubs prétexte d’une obscurité de langage, le pauvre Pöple soit indument travaillé, avons par l’advis et la délibération de notre Cunseil statué et ordonné, statuons et ordonnons que tant en notre dit Sénat de Savoye, qu ‘en tous autres Tribunaux, et jurisdictions de nos pays, tous proces et procédures, enquestes, sentences et arrests en toutes matieres civiles et criminelles seront faites et prononcées en langage vulgaire, et le plus clairement que faire se pourra5.
da l’autra j'”Ordini Nuovi” del 1561 a fortisso che:
…Non saranno admesse alcune supplicationi, libelli o sia domande, cedole o altre scritture, nelle quali si deduca alcuna cosa in giudicio, se elle non suno scritte in bona lingua volgare, cioe Italiana nei nostri stati d’Italia e Francese in quelli di là daj munti… 6.
A-i é gnün dubi ch’as trata ed na custiun, an aparensa un poc angarbujà, che l’ha già fait sgairé tant anciostr, ma che meritrìa ancura d’esse esaminà pi ancrös.
Ant el Sessent, ant el Setsent e ant ij prim agn ed l’Ötsent el piemunteis a l’é stait tant dovrà dco cuma lenga scrita. An efet an custi sécoj el piemunteis a l’ha dco cunossü so autör pi apressià. Per randesne cunt a basta arcordé ij nom ed Pare Ìsler, d’Ignassi Calvo e pi tard del Broferi. Ant l’Ötsent nosta lenga, bele cula dje scritur pi avusà, a cumensa a sübì na forta pressiun da part del toscan e per vedne le cunseguense a basta lese un giurnal ed l’época o dco ij test ed je scritur pi popular, ancaminand da Pietracqua. I suma oramai ant el period risurgimental e el toscan a simbòlica dco l’ünità d’Italia. A sa mira, cumbin che tüti ij piemunteis a cunosso sua lenga ansestral, tütün an tuca dì che el nümer dij bileng piemunteis/italian a l’é an tren ed chërse.
Dop l’ünificassiun je sfors fait per amprende l’italian a sun stait titànic. Le testimunianse a sun vreman nümeruse e diverse, e suens dco drole.
Ch’as pensa mac a L’idioma gentile del De Amicis. Ij prim a diventé bileng a sun staite le persone istrüìe, pöj la burzuasìa e dop tüti j’autri a l’han bütasse amprende el toscan, diventà a sta mira italian, visadì lenga üfissial ed le stat e dl’aministrassiun. Cumbin che el piemunteis e j’autre lenghe regiunaj a sìo staite definìe “l’erba grama dialetal”, an tuca dì che a l’han tenü bin fina vers el 1960. Belavans, so üsagi a l’era stait cunsiderà da tanti cuma un dann e dco cuma un sìmbol d’ignoransa e d’aretratësa. Pochi, cuntüt che bun, a l’han vist ant le lenghe regiunaj na richëssa, un patrimoni da nen sgheiré, ma so cunsej a sun nen stait seguì. L’italian essend diventà la lenga del travaj e dla promossiun social, le lenghe regiunaj a sun restà limità a ed domini e a ed roj secundari e bin delimità, an fasend registré cul fenòmen ed la distribüssiun fonsiunal ed le lenghe che Ferguson a l’ha ciamà “diglossìa”7.
E parej, miliun ed persone a l’han dovü arnunsié a sua identità e, tüt an restand a ca sua, a sun staite obligà a parlé na lenga forestera. E son a l’é capità nen mac an Piemunt, ma an squasi tüta l’Italia. La scola, la società e le vaire istitüssiun ed le stat a l’han esercità un tal cundissiunament che miliun ed persone a l’han abandunà sua lenga materna, tant a l’é vera che adess as mancalo gnanca pi a parlela. Sigüra j’ümiliassiun e le crìtiche dij professur ed na vota a cuntinuo a fé so efet ancur adess, specialment dzura ed cule persone che a sun rivà ocüpé ed posissiun ed riliev. A-i é gnün dubi che el pi gran dann al piemunteis a l’ha fajlo sto cundissiunament negativ, perché tanti magìster e professur, magara dco nen tant istrüì, a l’han sempe cunsiderà la dicotumìa lenga regiunal/lenga nassiunal cuma dui element che s’esclüdìo l’un l’autr e dunca a pensavo, forse sincer, che chi a parlava la prima a podìa nen amprende la scunda e gnanca j’autre lenghe. Eh bin, custe a j’ero e a sun tüte storie. An efet, ant el 1951, fina j’espert interpelà da l’Unesco, a l’avìo cunsijà l’impieg ed le lenghe vernacular per ij pais an via de svilüp, tansipoc ant ij prim agn d’istrussiun8.
Per lon ch’am resguarda, cumbin che da cit i l’abia sempe e mac parlà piemunteis, i l’hai podü amprende vaire d’autre lenghe e penso nen che la cunossensa dla lenga materna a l’abia danegiame. A part son i l’hai fait de stüdi an sel cumportament lenghìstic dij giuv muntrealeis d’origin italiana e i l’hai podü cunstaté che, tra ij 527 fiulot e fiëtine che a l’han respundü aj test ed dispunibilità, cuj che a cunossìo mej la lenga parlà antecà a j’ero dco cuj che savìo mej el franseis e l’angleis9. E, tant per dé n’ideja dl’amportansa dla lenga materna, i presento a la taula 1 le statìstiche an sle parole scrite, ant le vaire lenghe, da je stüdent che stüdiavo l’italian e da cuj ch’a lo stüdiavo nen.
Cum a l’é bel fé cunstaté da le vaire colone, je scolé che a cunossìo mej la lenga dla ca a l’han scrivü un nümer ed parole-cuncet süperiur a cul ed je stüdent che a la stüdiavo nen. E son a l’é capità an tüte le lenghe e an tüti ij camp semàntic cunsiderà.
STÜDI DL’ITALIAN E PRODÜTIVITÀ | MEDIA CUNCET PER TESTIMONI | ||||
---|---|---|---|---|---|
Camp semàntic | Scola Étnica | Nümer Test | % Franseis | % Angleis | % Italian |
01 Corp | si | 274 | 19 100 | 30 100 | 20 100 |
no | 199 | 13 70 | 25 82 | 13 66 | |
02 Vestimente | si | 276 | 16 100 | 24 100 | 18 100 |
no | 195 | 11 68 | 19 79 | 12 69 | |
04 Mobilia | si | 274 | 12 100 | 20 100 | 16 100 |
no | 197 | 8 70 | 16 81 | 10 64 | |
05 Mangé | si | 276 | 24 100 | 35 100 | 28 100 |
no | 195 | 17 71 | 26 75 | 20 73 | |
07 Cüsina | si | 276 | 11 100 | 20 100 | 16 100 |
no | 195 | 9 81 | 16 81 | 10 63 | |
10 Sità | si | 273 | 20 100 | 30 100 | 21 100 |
no | 200 | 16 79 | 23 76 | 12 58 | |
12 Trasport | si | 273 | 14 100 | 20 100 | 14 100 |
no | 299 | 10 | 69 17 | 84 65 | |
14 Besce | si | 273 | 21 100 | 34 100 | 23 100 |
no | 198 | 14 67 | 30 88 | 13 58 | |
15 Giög | si | 275 | 15 100 | 24 100 | 16 100 |
no | 198 | 10 66 | 18 77 | 9 54 | |
16 Mesté | si | 275 | 15 100 | 26 100 | 28 100 |
no | 194 | 9 | 62 17 | 73 31 | |
Media Total | si | 17 | 26 | 20 | |
Per lenga | no | 12 71 | 21 81 | 12 60 |
Tütün, an arturnand a nost piemunteis, an tuca dì che, tra el 1950 e el 1960, i assistuma a n’anversament total ed le posissiun. An custi agn almen ant le sità pi grosse, pa mac el piemunteis a chita d’esse la lenga materna dla magiuransa dij giuv, ma dco so üsagi as limita a ed roj e a ed situassiun bin determinà. Le persone che a sun rivà otene na bela posissiun social a sun portà parlé l’italian an tüte j’ocasiun e a cumenso avej unta ed parlé la lenga dij so vej, squasi cuma se as vergogneisso d’esse lon che a sun stait.
Dco cuj che vorìo desse un poc ed sagna a l’han cumensà a imité el toscan ed la radio e dla televisiun, an manera che al di d’ancöj as pöl disse che an general la lenga regiunal a l’ha perdü so prestigi, tant a l’é vera che bin pochi a la parlo an püblic sensa gena. Gnanca pi cuj che la cunosso ancur as n’ancalo parlela perché, miraco dco lur, a sun cunvint che dabun la parlada regiunal a sia na lenga anferiur e, per nen esse da meno o per bütesse a l’autëssa dla magiuransa, a parlo mac pi italian. As capiss che tüti custi cit cambiament a l’han avülo dasiot dasiot, e adess i suma rivà a na mira tal che le cose a sun franc el cuntrari ed cuma che j’ero trant’ani andaré.
Pr’esempi se adess a Türin o an Alba, o an qualsissìa autra sità del Piemunt, i dövo ciameje n’anfurmassiun a un che passa, i adresso mia domanda an italian, anterment prima del 1960 i l’avrìa parà tranquil an piemunteis. Se adess im adresso a na persuna an piemunteis i oteno na risposta an italian, anterment ant j’agn sinquanta a capitava squasi sempe el cuntrari. Ant el 1988 i l’hai podü cunstaté che dco an provinsa la gent as mancala pi nen a parlé sua lenga cun un forësté10.
E son a l’é capità propi a dui pass da an Alba, a Curtmija e a Cravansana, anduva im arcordo ancura che, se quaidün a parlava an italian, so interlocütur a lo beicavo cun n’aria drola e piena ed difidensa cuma per dì: “Chi e lo sì chial? Cosa o völ-lo?”
Ma, se si cambiament an frapo, a ne stüpisso nen. An efet la storia a l’é piena d’esempi ed cust géner anduva as pöl cunstaté che ij cumportament lenghìstic ed le populassiun a cambio e che le lenghe mideme as trasfurmo e ed vote a sparisso dco. Quaidün a l’ha fina dit che, parej dle persone, dco le lenghe a nasso, as desvlüpo e a möiro. Cumbin che a sìo sparìe, tante parlade a cuntinuo a vive ant le lenghe che l’han arlevaje. Pr’esempi, tant per resté an Italia, i poduma arcunosse j’antiche lenghe parlà prima dla cunquista romana da la persistensa ed vocàboj intrà già ant el latin e pöj passà a l’italian, magara restà a livel regiunal, da la toponomàstica e dco da la pronunsia stessa dl’italian opüra ancura da ed fenòmen del tipo ed cul esaminà an prinsipi ed nostr antervent, visadì cul ed la eprostética che adess, per cunvensiun, a l’ha decidüsse ed rapresenté cun na e cun dui puntin ansima, ma che probàbil dui-mila agn fà a dovìa esse dabun na e, bütà dednans a serti grüp ed cunsunant, propi cuma ch’a-i capita ant la latinità ossidental o cum a-i capita ancöj quand ne spagnöl a parla italian. L’istesse cunsiderassiun as podrìo fé ed tante lenghe amerindiane che an pratica a sun sparìe dednans a le parlade europenghe che rapresentavo na cultüra pi sgnura da la mira técnica. E bin, dco custe lenghe a cuntinuo ant la toponomàstica, ant ij lessema ch’a l’han dait a le lenghe dij cunquistatur e ant la manera che ij dissendent ed cule populassiun a s’esprimo ant j’idioma dij cunquistatur o colonisadur d’un temp, diventà adess parlade üfissiaj. Pr’esempi, a part la toponomàstica, as pöl arcordé anbelessì che ed parole cuma “ouaouaron” (babiass), “ouaouanice” (salmun d’eva dussa), “ouice” (gabanota), “atuca” (anbrüna) a sun intrà ant el franseis del Chebech ansema a tante d’autre e a resto a testimunié el cuntat del franseis cun le parlade amerindiane.
Da lon che i l’uma dit an custe poce righe as pöl dedüve che, dco ant el camp ed le lenghe, la rasun del pi fort a l’é sempe la pi buna o, cum a l’avia fortì Carlo Denina, le lenghe a-j van dapress aj destin dij pòpuj ch’a-j parlo, e gnanca chiel a l’avìa nen tüti ij turt11.
Ma, se ant el passà tante lenghe a l’han podü dzurvive per via del fait che le cumünità ch’a-j parlavo a vivìo isolà, al di d’ancöj ed fenòmen d’es géner sì a sarìo mutubin pi mal fé perché che nosta società moderna a ciama un process ed socialisassiun bin pi lung e pi specìfic, che quasi sempe as pöl segue mac an stüdiand ant le lenghe pi forte a tüt desvantagi dle lenghe regiunaj o dle lenghe nassiunaj meno parlà. A part son, al di d’ancöj a sun pi nen cuncepìbile ed cumünità isolà ed pianta perché che la tecnologìa dle cumünicassiun a porta vus e imagin daspertüt.
E, da già che le lenghe dij pais tecnologicament pi avansà a sun dco le pi forte, a l’é ciair che da la mira lenghìstica el progress sientìfic a agiss an favur ed custe lenghe e ed sue cultüre a descàpit ed le pi débole. A l’e mal fé calculé an tüta sua amportansa la pressiun che le lenghe forte a esercito an sle lenghe regiunaj grassie a la radio, a la televisiun, aj giurnaj, aj lìber a le videobindej, tucrìa desmentié nen che suens dco ij giög pi süfisticà arporto la ciaciarada mac ant le lenghe pi forte. Da cum a van le cose, a smija che le lenghe forte a sìo destinà a diventé sempe pi parlà, anterment le lenghe regiunaj a divento sempe manc ütilisà e sempe pi inflüensà da cule nassiunaj o anternassiunaj.
Dait che le cose a stan parej, al di d’ancöj a sun pi nen cuncepìbij, per esempi, ed fenòmen cuma cuj dle cumünità latine o latinisà dla Dacia che, restà isolà an campagna o an muntagna, a l’han podü verné sua lenga cumbin che per pi ed mila ani a sìo staite vagnà e crasà da le populassiun le pi svarià: daj türc aj grec, da je slav a j’unghereis. Sua lenga, ciamà ancöj rumen, a l’é passà uralment per generassiun e generassiun e, cumbin che a presenta d’ inflüense dle parlade dle populassiun che a-j sun staite an cuntat, as pöl dì che le reis latine a sun restà antreghe e bin visìbij, bele se ij prim test a sun stait adritüra scrit an caràter sirìlic.
Aj nostri di un fenòmen parej ed cust a sa ed fantasiensa perché ch’a sarìa impussìbil dait che, cum i l’uma cit, an pratica an sla facia dla tera a sun mutubin raire le zone isolà. La radio e la televisiun a rivo daspertüt e parej a inflüenso el cumportament social e lenghìstic ed le populassiun le pi luntane. Fina le ca pi sperdüe dle riserve indiane dla Növa Scossia a dispuno d’amene parabòliche che permëto ed capté le trasmissiun ch’a rivo da tüte le part del mund e son a cuntribüiss nen poc a modifiché ij modej ed cumportament. Tra j’indian del Canadà bin pochi giuv a parlo ancura le lenghe ansestraj ch’a sun mustà a scola ma sensa tant sücess, perché, fora da le riserve, a servo a poc o gnente e pöj, parej dle lenghe regiunaj an Italia, a l’han nen tant prestigi.
La lenga forta ed nostr sécol a l’e l’angleis che, cuma tüti a san, a inflüensa le lenghe nassiunaj che a sua vira a fan pressiun an sle lenghe regiunaj. An efet custe-sì, cuma pr’esempi el piemunteis, a arseivo da l’italian ij neologism che rivo da l’angleis. An cunseguensa dla specialisassiun dij nostri di, pa mac l’italian a esercita na pressiun forta an sle lenghe regiunaj, ma a l’ha scasi strussaje tüte, dco cule, cum el piemunteis, che fina a pochi agn fà a smijavo destinà a resté per sempe. Anvece, a-i é nen da manca ed fé d’arserche aprufundìe per rendse cunt che le lenghe regiunaj a sun ant un moment vreman dlicà.
Tüti i suma che minca na lenga a esprim na cultüra particular e al di d’ancöj le lenghe regiunaj a sun pi nen a l’autëssa ed rapresenté tüta la cumünità dij parlant che, per le rasun stòriche, politiche e técniche ch’i l’uma parlje anans, as destend mutubin dedlà ed cuj ch’a j’ero ij cunfin regiunaj. El mund a l’é diventà pi cit e ij cuntat ed le lenghe e dle persone a l’han fait an manera che le lenghe regiunaj, ch’a fa poc temp ch’a l’ero cunsiderà la marca pi ciaira ed nostra identità, a stago per tiré j’ültim, tant a l’é vera che as pöl gnanca pi disse che el piemunteis a sia la lenga materna dle növe generassiun dij Türineis. E as sa che el cumportament anövativ ed le capitaj a sarà bin tost seguì an provinsa. Se pr’esempi i cunfruntuma la situassiun del piemunteis a Türin cun cula dl’italian a Muntréal, anduva a-i vivo squasi 300.000 persone che parlo sta lenga, i voguma che la situassiun del piemunteis a l’é ancur pi crìtica che cula dl’italian a Muntréal.
E sta lenga a l’ha na situassiun ecològica tüt autr che privilegià, perché ch’as tröva an cuntat cun el franseis e l’angleis, due lenghe forte. An efet, anterment tanti ital-muntrealeis a sun orgujos e a l’han goj ed parlé l’italian, as pöl nen disse che a Türin la gent a se sforsa ed parlé cula che na vota a l’era la lenga del post. Anterment ant la sità chebecheisa a pöl esse prestigius parlé l’italian, a Türin la lenga regiunal a l’é arzervà a d’ situassiun anfurmaj e a d’ roj particular e an géner el piemunteis a l’é nen dovrà per traté d’ argument sientìfic o técnic. Se a Muntréal chi ch’a parla l’italian a l’ha la possibilità d’esse anfurmà an sua lenga an s’ lon ch’a capita ant el mund, a sarìa bin mal fé a Türin che un a podeissa tense al curent ed j’aveniment seguend mac la stampa parlà e scrita an piemunteis. Ansi, da lon che i l’hai notà, am smija che a la radio e a la televisiun el piemunteis a sia suens dovrà mac per caraterisé an còmic ed persunagi drolo o poc istrüì. E sta caraterisassiun a l’ha piait tanta forsa che dco cuj che a parlo ancur bin el piemunteis, quandi che a interagisso ansema na persuna che fà nen part ed sue cunossense, a l’han pi car parleje an italian.
E, per büté an evidensa la situassiun crìtica del piemunteis, che pi o meno a curespond a cula dj’autre lenghe regiunaj, i podrìo ancur andé anans a cunfrunté la posissiun ed le due lenghe rispet a tüti j’autri fatur che a carateriso l’ecologìa del bilenghism. Da cust cunfrunt as vedrìa che la situassiun del piemunteis a l’é vreman tant pi grama ed cula dl’italian a Muntréal che, disumlo püra ciair, a l’é pöj nen che flamba el bocc, se, da j’element cüjì ant n’arserca faita ant el 1981, a smija fina che, ant sta sità, a sia destinà a sparì.
Le statìstiche, an sl’üsagi dle vaire lenghe da part ed j’ 846 giuv che l’avìo respundü a nost test ed dispunibilità, an dive ciair ch’i assistuma a un transfert lenghìstic massiss e ireversìbil ed tüta na part ed la populassiun. Cum as pöl armarché da la taula 2, ij nost soget a cumünicavo an italian mac ant el “domini ca” e ant ij “roj ed fiöl/fija” e i podrìo giunteje cuj d’anvud/anvuda, anterment an tüte j’autre situassiun a interagisso – an franseis o an angleis.
LENGHE PARLÀ | ANTECÀ MAISUN % | ANSEMA MAMA % | ANSEMA PAPÀ % | ANSEMA IJ FREJ % | ANSEMA J’AMIS % |
---|---|---|---|---|---|
Franseis | 1 | 3 | 1 | 3 | 5 |
Angleis | 3 | 9 | 7 | 56 | 67 |
Italian | 12 | 65 | 60 | 5 | 1 |
Fr. Ang. It. | 11 | 4 | 4 | 4 | 4 |
Fran. Ital. | 6 | 3 | 3 | 2 | – |
Ang. Ital. | 66 | 14 | 22 | 12 | 4 |
Franc. Ang. | 1 | 1 | 1 | 2 | 17 |
Sensa risposta | – | – | 1 | 16 | – |
Total | 100% | 99% | 99% | 100% | 98% |
Nümer | 846 | 846 | 846 | 846 | 846 |
Se a Türin as feissa per el piemunteis n’arserca cuma cula che i l’uma fait per l’italian a Muntréal, squasi sicüra i vedrìo che el Türineis a l’é gnanca pi la lenga dla ca dij giuv d’ancöj e che dunca el process d’andebulient e de sparissiun a l’é a na mira pi avansà rispet a d’ cul ed l’italian a Muntréal. E squasi sicüra as rivrìa a j’istesse cunclüsiun per le lenghe regiunaj dj’autre sità italiane, gavà magara da Napuli e poche d’autre.
La stessa situassiun negativa as podrìa rescuntré dco per tüti j’autri fatur che a costitüisso cul cumpless ed fenòmen che ed grand savant e arsercadur cuma Haugen e Mackey a l’han descrivü an detaj e a l’han ciamà ecologìa del bilenghism. Se i cunsideruma an efet ed variàbij cuma le stàtus, el prestigi dle lenghe e l’ategiament dij parlant vers la lenga regiunal stessa, ij roj e ij domini, le situassiun e ij post che a carateriso j’at lenghìstic e dco ij fatur dl’ecologìa edücativa del bilenghism cuma le stàtus polìtic, econòmic e cultüra! ed la lenga stessa, la stampa parlà e scrita, i sciairuma che el piemunteis, cuma del rest tüte j’autre lenghe regiunaj, a l’é vreman mal ciapà e so avni a l’é ed sigür nen da invidié.
Le statistiche presentà dal professur De Mauro, an ocasiun ed na cunferensa an sl’italian d’Italia faita ant la prima del 1989 a l’Istitüt ed Cultüra ed Muntréal, an cunfermo ch’a l’ha verificasse e a l’é an camin ch’as verifica un transfert massiss da le lenghe regiunaj a cula nassiunal. E, an fund, es transfert a l’é dla stessa natüra e dla stessa tendensa ed cul che i l’uma armarcà ant la sità chebecheisa, anduva ij termo a sun rapresentà da l’italian, lenga dla cà, e da cule dla società, visadì el franseis e l’angleis. Da le cifre dla taula 3 as vëd che, an Italia, el nümer ed le persone che s’esprimo mac an lenga regiunal a l’é passà dal 64% ed j’agn 1951/55 al 13°70 del 1989, anterment che cul ed le persone che parlo sempe l’italian a l’é passà dal 19°10 del 1951/55 al 42°70 del 1989. El nümer ed le persone che s’esprimo sia an lenga regiunal che an lenga nassiunal a l’é restà pi o meno custant: 46°70 ant el 1974 e 43°70 ant el 1989. Cun j’agn dco el nümer ed custe persone a l’é destinà a calé perché, cum a Muntréal, la sernia dla lenga a l’e nen casual, ma a dipend da ed fatur bin determinà, cum a sun ij domini e ij roj che ij parlant a ocüpo ant le vaire interassiun cunsiderà.
E a-i va nen tanta finëssa per dedüve che la lenga regiunal a l’é dovrà dzurtüt ant ij domini ca e famija. L’ültima cunsiderassiun che i poduma ancur fé dzura cust 43°70 che ant el 1989 an Italia a dovrava le due lenghe a l’é che as trata ed persone ansiane ch’a a smija che vado sempe an caland perché, cum i l’uma dit, an general a sun mac pi le persone che l’han passà ij tranta, o mej ij quaranta, che a s’esprimo ant la lenga regiunal.
Dunca, anterment el persent relativ a l’üsagi esclüsiv ed la lenga regiunal a smija destinà a sparì ant n’avni pi o meno avsin, as dev dì che dco le gifre dla scunda riga dla taula 3, ch’as arferisso aj bileng, lenga regiunal/italian, a sun destinà a segue la stessa sort. An parole povre son a völ dì che le lenghe regiunaj a smijo destinà a sparì. Se as trateissa nen ed cumportament üman i gavrìo “a smijo” e i dirìo mac “a sun”, però, cuma ch’i l’uma dit an prinsipi, an custi cas a l’é sempe mej fé nen ed sürtìe categòriche.
LENGA PARLÀ | 1951/55 % | 1974 % | 1982 % | 1989 % |
---|---|---|---|---|
Sempe lenga regiunal | 64 | 29 | 23 | 13 |
Lenga regiunal Lenga nassiunal | 17 | 46 | 48 | 43 |
Sempe italian | 19 | 25 | 29 | 42 |
Autre | – | – | – | – |
Total | 100 | 100 | 100 | 100 |
E a sta mira as trövo apopré tüte le lenghe regiunaj italiane, dal sicilian al zenueis al lombard e via descurend giü giü fina a cule, cum el furlan e le lenghe dla Sardegna, che a smijavo tant forte. L’ünica che a smija tene ancur dür a l’é el venessian. Dunca le lenghe regiunaj a l’han lassà el camp lìber a la lenga nassiunal, che da sua part, tüt an triunfand ant el teritori nassiunal, a patiss, almanc per el moment, na forta pressiun da part ed l’angleis che aj nostri di a l’é vreman la lenga dominanta, dzurtüt perché che l’é la lenga dla società che pa mac a l’ha intrudot na növa tecnologìa e ed valur növ, ma che a rapresenta dco el sìmbul dij nostri temp, cumbin che tanti de sti valur e de sti sìmbuj a smijo già esse intrà an crisi.
Arturnand a la pressiun ed l’angleis an sl’italian, an tuca di che sta pressiun as fà sente a vaire mire: lessical, semàntica, coltüral e dco gramatical. A vardeje bin as trata ed fenòmen mutubin diferent che nen sempe a l’é bel fé descörve, cum a capita pr’esempi per l’interferensa semàntica, visadì quand na parola italiana a pija el sens del vocàbol omofon ed n’autra lenga. Ch’as voga per esempi el verb “cancellare” che dco an italian a l’ha piait el sens ed l’angleis “to cancel”, anülé. “II volo e stato cancellato”, per “il volo e stato annullato o sospeso”, visadì el vol a l’é stait anülà, a l’é n’espressiun ch’as sent tant an Merica che an Italia.
D’autra part, essend pi nen dovrà da na populassiun prodütriss ed na cultüra original e autònoma, a l’é bin difìssil che le lenghe regiunaj a prodüvo d’ünità semàntiche ch’a esprimo ed cuncet, ed raport, ed situassiun e d’oget növ. Le cultüre regiunaj a sun oramai ed cultüre sübaltern e dunca a pijo sti vocàboj növ da l’italian che, parej, a diventa na lenga meditras tra le lenghe regiunaj e cule anternassiunaj, espressiun ed le cultüre dominante. Cum ch’as pöl vogse, fina adess el quàder a l’é tüt autr che ric ed prospetive per l’avnì ed le lenghe regiunaj.
Se la rasun an dis che per le lenghe regiunaj, e cun custe dco per el piemunteis, a-i é mac pi poche possibilità ed dzurvivensa, el cör an fà nasse la speransa che magara a-i capitrà cheicos che j’arporta ant la carzà giüsta. Dop tüt ant la storia dle vaire nassiun as rescuntro ed cas ch’a presento l’arnàssita squasi miracolusa ed lenghe che a smijavo già sparìe ed pianta. Ch’as pensa mac a l’ebraic che da lenga morta a l’é diventà lenga viva dop la scunda guera mundial, a la furmassiun ed le stat d’Israel, quandi che l’ha cumensà a serve cuma lenga franca per na populassiun cumpòsita, furmà da ed sitadin che a vnisìo un poc da tüte le part del mund e che bin difissilment a l’avrìo podü interagì an tra ed lur an servendse ed sue parlade materne. Diventà lenga üfissial ed le stat d’Israel, l’ebraic a l’é stait mustrà ant le scole, a l’é stait adotà an tüti ij setur ed la vita püblica e pöj, cun el temp, dco ant la vita privà e an cunseguensa so léssic a l’é adatasse a j’esigense dla società moderna an manera che adess a l’é na lenga viva, sìmbol ed ne stat e ed na nassiun bin avansà da la mira tecnològica.
Ma, per salvé na lenga, a basta nen mac fé ed lej che la difendo e che stabilisso ch’as dev parlela e ch’as dev stüdiela a scola. Per salvé na lenga a-i va dco la voluntà ed tüta la populassiun che a seguita a parlela. Pijuma per esempi el gaelic ed l’Irlanda. Cumbin che la lega gaelica a sia riessìa otene che el gaelic a sia mustà ant le scole e cumbin che el popul irlandeis a sia mutuben cussient ed sua identità e ed sua cultüra, an tuca dì che l’é dal 1918 che la lenga gaelica a lota per la dzurvivensa del gaelic sensa però otene ij sücess sperà. Ansi, da le statistiche a smija che, nopà ed rinforsesse, el gaelica a l’abia ancur perdü teren a favur ed l’angleis che, essend la lenga anternassiunal per ecelensa, a la fà da padrun. E ant la situassiun del gaelic as trövo un poc tüte j’autre lenghe regiunaj, o cumsissìa nen l’istrüssiun.
Se i cunsideruma el piemunteis suta tüti j’aspet presentà an custa esposissiun, is renduma sübit cunt che sua situassiun a l’é vreman disperà. An efet el piemunteis a l’é nen na lenga üfissial, a l’é nen na lenga ed trasmissiun ed cultüra, a l’é la lenga dla ca d’un nümer sempe pi ridot ed persone e, lon ch’a l’é pi tràgic, a l’ha nen na populassiun che l’abia goj ed parlelo. Ansi, cum i l’uma vist, buna part ed cuj ch’a parlo piemunteis a sun pi nen tant giuv e per ed pi a smija fina che tanti as n’ancalo gnanca pi a parlelo an püblic.
A dispet ed custa situassiun tütafait perdenta, as dev tütün cunstaté che a-i é dco ed mire ch’as podrìo cunsideré positive e tra custe i bütrìa sens’autr l’esistensa ed zone anduva el piemunteis a l’é ancur la lenga dla ca ed buna part ed la populassiun, la presensa ed tante persone che l’han a cör la dzurvivensa del piemunteis e ch’as dan da fé per difende nostra lenga e nostra cultüra. Dco ed bun auguri a l’é la lej regiunal pena aprovà per la tüa del patrimoni lenghìstic e cultüra! del Piemunt. A l’é ciair che, se a spariss la lenga, dco la cultüra curespondenta a sarìa ed sigür destinà fé la stessa fin. La possibilità ed musté el piemunteis a scola a costitüiss vreman un sücess fiameng. Ma es sücess a l’é mac un prim pass. Adess a tuca sërché ed büté a profit el drit otenü e de strütüre ed programa adat. Essend da tanti agn ant el camp ed l’insegnament ant na sità anté che ij sitadin a parlo ed lenghe diverse, i l’hai podü cunstaté che l’insegnament ed doe o tre lenghe aj giuv nen mac a cumporta un mucc ed problema, ma a ciama dco nen poce precaussiun. Prima ed tüt a tuca fissé ij büt de sto insegnament, pöj as dev decide cosa musté e cuma mustrelo, sempe an tenend present l’ecologìa lenghìstica particular.
Per na persuna che sia nen al curent ed j’arserche faite da je stüdius ant el camp ed l’istrüssiun bilenga, miraco custi a pölo smijé ed problema secundari, ma je psicòlog, ij sociòlog e ij magìster che opero ant ij cuntest bileng a san che as trata ed soget degn ed la cunsiderassiun la pi auta. Cumsissìa, daita l’amportansa dl’argument i pensuma ed parlene pi an detaj an n’autra ocasiun.
La part ed le siense sociaj ch’a se sciama “aménagement linguistique” a preved che, an partend da le stüdi dl’ecologìa lenghìstica, as pöl modifiché el cumportament e la sernia dle lenghe ed cumünità antreghe ed parlant. As capiss che, prima ed cunsijé la manera d’agì per cunservé na lenga, j’espert an “aménagement linguisti-tue” a dovrìo avej dnans a j’öj un panurama, el pi ciair possìbil, dla situassiun e dunca as dovrìo fé d’arserche per cunosse mej tüti cuj fatur che inflüenso l’ecologìa lenghìstica e che a sarìa impussìbil elenché anbelessì. Per presenté a j’espert cust panurama ciair, a tucrìa cöje d’element precis dop d’avej suasì un campiunari rapresentativ ed tüta la populassiun cunsiderà.
Mac parej as pöl fé cheicos ed valid, dco da na mira sientìfica. Da ste arserche as podrìa avej na visiun ciaira ed tüt el problema. Pr’esempi as savrà vaire persone ch’a parlo ancur piemunteis antecà e cule ch’a sun le zone anduva custa lenga a l’é parlà pi suens e se a l’é mac riservà a ed situassiun e a ed roj particular o se a se slarga a tüti ij camp ed l’atività dle persone cunsiderà.
Savej chi cum an tüte j’arserche faite secund ij modej clàssic ed la sociolenghìstica, as dovrìa distingue ij vaire söj d’età e tra l’autr as dovrìa rivé a d’avej tante anfurmassiun dzura el cumportament lenghìstic dij giuv. Pr’esempi a sarìa ütil savej an che persent a parlo ancur piemunteis, ansema chi, anduva, quandi e an che situassiun a lo parlo. Se a lo parlo pi nen, a tacrìa savejne la rasun. Visadì se perché a lo san nen o perché a geno, etc.
J’anfurmassiun che venta pijé a sun tante e pi a sun precise pi j’espert a pölo agì an manera valida. Na vota che l’abio j’anfurmassiun dzura a tüte le variàbij, alura j’espert a podrìo serne le pi amportante e agì an cunseguensa cun el büt ed modifiché el cumportament lenghìstic ed la populassiun cunsiderà. Pr’esempi, bütuma el cas che na buna part ed persone che l’han na “cumpetensa ativa” del piemunteis a diciaro ed parlelo nen perché a lo giüdico nen a l’autëssa dl’italian o perché ch’as ancalo nen, alura an tucrìa sërché le mzüre le pi adate per turneje prestigi e per felo parlé. E cust sfors a dovrìa esse ancur pi fort che cul ed felo musté a scola, perché, se na lenga a l’ha perdü so prestigi e as parla nen, a sarìa dzütil fela stüdié a scola per tenla an vita. Ciair che cul ed l’atitüdin negativa anvers la lenga regiunal, che suens a l’é abinà a ne stàtus d’inferiurità, a l’é general e per avejne n’ideja pi precisa a basta lese qualsissìa artìcul ch’a trata dla situassiun ed custe lenghe. Per el furlan am ven an ment le stüdi ed Denisun13.
A cust ategiament negativ vers el piemunteis a l’e dco colegà el fenòmen, armarcà un paira d’agn fà, ch’a musta che dco a la televisiun e a la radio, an géner, la lenga regiunal a l’é nen presentà suta n’aspet positiv, essend che a l’é la lenga riservà aj persunagi pi drolo e an tüte manere a l’ha na cunotassiun negativa. A sun citësse che, però, a l’han sua amportansa, tantupì che, cum a disìo ij latin, “gutta cavat lapidem”. Dunca an tucrìa fé an manera che l’imagin ed la lenga regiunal a sia pi suagnà e a sia associà a ed persunagi positiv che a ispiro fiüsa e rispet. An poce parole, a dovrìa esse la lenga dij persunagi che a costitüisso un model che mincaün a podrìa o a vorerìa imité.
La campagna per le spantiament e la difeisa dla lenga regiunal a dovrìa dco esse adressà aj piemunteis originari d’autre regiun, perché la lenga a dev esse un patrimoni cumün e, statìstiche a la man, ij sitadin nen nativ del Piemunt a costitüisso un bun persent ed sua populassiun atual e i sun sicür che, dop tanti agn, dco lur as sento piemunteis. I l’hai gnün dubi an efet che el cuntat cun le tradissiun e le custüme pedemuntane a l’ha cambià la mentalità e ij valur ed vaire ex-imigrant, a la mira che suens a sun diventà pi piemunteis dij piemunteis istess e, quandi ch’a turno a so pais d’origin, as trövo pi nen a sua ca. Ant na serta manera as rendo cunt d’esse piemunteis bele se, ant la tera d’adossiun, squasi tüti a-j cunsidero “oriundi”.
Erur de sto géner, visadì d’isolé cuj che per nassita a aparteno nen a na regiun determinà, a sun pitost cumün. Un dij pi frapant a resguarda prope el Chebech. Ant j’agn 60 le scole ed Muntréal che a l’avìo el franseis cuma lenga ed trasmissiun a arfüdavo an manera categòrica ed marché ij giuv alofun, e an particular j’italian, che parej a sun andait a le scole del sistema angleis.
E bin, dop na desena d’agn, ij megianör a l’han ancorsüsse dla gavada ch’a l’avìo fait e a l’han promülgà na lej che amponìa a tüti j’alofun del Chebech ed mandé ij fiöj ant le scole franseise. An efet a l’han rendüsse cunt che, per difende el franseis, a l’avìo mandà na gran quantità ed giuv ant le scole angleise, rinforsand parej la lenga che da chila a l’avìo da manca ed difendse. An tüte manere adess a l’é nen fàcil riparé custa malfaita, ma a venta dco dì che tanti neo-chebecheis a sun an tra ij pi ardent difensur dla lenga e dla cultüra franseisa del Chebech. E perché, dunca, tanti piemunteis d’adossiun a podrìo nen fé la stessa cosa per el piemunteis? Ansi, i penso che pi d’un a sarìa orgujos ed podej porté sua cuntribüssiun, per tant che a sia modesta, a na causa legìtima.
Se i varduma lon ch’a capita ant el mund, i sciairuma che el desvlüp ed le cumünicassiun a l’ha creà n’üniformisassiun general, causà dco da la ridüssiun dle distanse lenghìstiche e coltüraj nen mac tra le populassiun ed regiun diverse, ma dritüra tra la gent dij pais ij pi diferent e ij pi lögn. Dop custa tendensa cosmopolita e supernassiunal, la storia an musta che as na dovrìa prodüve n’autra orientà a valurisé le diferense e le cultüre regiunaj, cum a smija che staga già sücedend da vaire part. Pr’esempi, ant je Stat Ünì e an Canadà tante persone, tüt an sentendse americane o canadeise, a sun dco orgujose ed sue origin italiane, slave o portügheise. Son-sì a podrìa bin tost capité ant la veja Europa anduva, a randa dla forsa sentrìpeta che mena a l’ünificassiun, as na nota dco n’autra sentrìfuga ch’a porta a la valurisassiun ed le cultüre regiunaj. Miraco el problema dle cultüre regiunaj as dovrìa anfilelo an cust quàder pi larg.
E a smija che sta stra a se staga già seguend. Ma a la mira che i suma rivà, salvé le lenghe regiunaj, e cun custe el piemunteis, a l’é nen bel fé perché, cuma ch’i l’uma vist, tüti ij fatur dl’ ecologìa lenghìstica a smijo desfavurévoj. Tütün, dait che la speransa a l’é l’ültima a möire, se as voleissa sërché ed cambié el cumportament lenghìstic dij piemunteis, me sügeriment a sarìa che prima ed pijé qualsissìa decisiun a tucrìa stüdié bin l’ecologìa lenghìstica e pöj agì. An spetand j’ésit ed custi stüdi e spetand che j’espert an “aménagement linguisti-tue” an diso cuj ch’a sun ij fatur che venta travajeje ansima, la cunossensa scarsa che i l’uma dla custiun an dis che sarìa nen mal agì an manera da:
An poce parole la lenga regiunal a dovrìa voltesse vers l’avnì e nen vers el passà. Natüral, per porté anans sto descurs a tuca esse an tanti e bin organisà, e pöj a l’é nen dit che tüt a riessa cum a-i era programasse. Ma an cust cas almanc i l’avruma pi gnün magun e ringret perché ch’as sarà fasse tüt lon ch’as podìa fesse.
© 2016 Fondazione Enrico Eandi
Via G. B. Bricherasio, 8 | 10128 - Torino
P.IVA 10168490018
www.fondazioneenricoeandi.it
Cookie | Durata | Descrizione |
---|---|---|
cookielawinfo-checkbox-analytics | 11 mesi | Questo cookie serve per memorizzare il consenso dell'utente all'uso dei cookie Analitici |
cookielawinfo-checkbox-necessary | 11 mesi | Questo cookie serve per memorizzare il consenso dell'utente per i cookie Tecnici. |
viewed_cookie_policy | 11 mesi | Questo cookie serve per memorizzare se l'utente ha dato il consenso all'uso dei cookie. Non memorizza alcun dato personale. |