Piemunteis – Na lenga ch’a arziga d’andé a rameng
Pubblicato nel marzo 2009
Na vira, quand che an Piemunt tüti a parlavo el piemunteis, bin pochi a lo scrivìo, e adess che quasi pi gnün as ancala a parlelo an piassa a fusuno je scritur, pi che tüt ij verificatur. A smija quasi un cuntrasens, ma a l’é propi parej.
Giümaj nosta lenga ancestral a l’é pi nen la lenga ch’as parla an famija o cun j’amis. Per la magiuransa dij Piemunteis, la parlà dij so pare a l’é associà a un mund luntan e a na realtà ch’a esist mac pi ant la memoria ed pochi. An pràtica, cula ch’a l’era la lenga natüral ed chi ch’a stasìa an Piemunt a l’é diventà na lenga müfìa, ch’as sent pi nen e che, cum as é già disse d’aute vire, vaire ed cuj pochi ch’a la parlo a sun tant poc custümà a parlela ch’a dövro ed parole e d’espressiun impermüdà da l’italian.
E a tuca amëte che al di d’ancöj a l’é propi malfé cumüniché an piemunteis, nen mac ant na sità cume Türin, ma co ant le cumüne pi cite anduva che, fin a nen vaire ani fa, as custümava mac dovré la parlada local. Tant per fé n’esempi cuncret ed la situassiun d’ancöj rispet a cula d’un passà nen tant luntan, i pöss arcordé che se na sinquantena d’ani fa, an qualsissìa paìs del Piemunt, ün a ciamava n’infurmassiun an italian, an géner a-j rispundìo an piemunteis mentre che adess, an si midem post, se ün a ciameissa n’infurmassiun an piemunteis nen mac a arseivrìa na risposta an italian, ma a lo guardrìo cun n’aria stralünà da la maravija cume s’a parleisso cun un marsian. Tant per dé n’aut esempi pi cuncret ed la situassiun pietusa ed nossa parlà, i podrìa mensiuné che la prima passà, quand ch’i sun stait cheiche smana an Piemunt, fora del sercc ed j’amis e dij parent, i l’hai mac travà un monsü ch’a l’abia rispundüme desgenà an piemunteis.
E secund mi custa a l’é n’auta cunferma che ant le sità e ant ij paìs del Piemunt o la gent a l’ha desmentià ed pianta la lenga dij so vej o a l’ha gena a dovrela. Ch’a sìa cum as völ, gnüna de ste due possibilità a lassa intende n’avnì brilant per el piemunteis.
Na lengua nen parlà daj cit
An efet, an géner le lenghe as salvo parlandje e fasendje parlé, e son pi che tüt quand ch’as trata ed cit. E se le lenghe cite cume el piemunteis e j’aute parlà regiunaj as dövro pi nen, gnanca an ca, a l’é ciair che so avnì a l’é nen dij pi prometent.
Per sërché ed salvé la baraca j’espunent ed vaire associassiun e istitüssiun ch’a-j teno a la guerna del patrimoni lenghìstic e cultüral a l’han pensà ed fé mustré sta parlada a scola, cum as fa per le lenghe üfissiaj e internassiunaj. Ma sti curs, ch’a l’han cume büt ed guerné ed lenghe che da sempre a sun trasmëtüsse diretament da na generassiun a l’auta per vìa ural e ch’a arpresentavo la cumpunent pi impurtanta dl’identità dle cumünità ch’a-j parlavo, am smijo na grossa sgheira ed temp e de dné, e son per vaire rasun.
Prima ed tüt am smija drol fé stüdié a ed cit na lenga che bin pochi a parlo e che vaire as n’ancalo gnanca pi a parlé.
Se na volta ste lenghe cite a j’ero indispensàbij per la socialisassiun dij giuvo, adess a lo sun pi nen e an pràtica, là anduva ch’a sun nen sustenüe da j’aministrassiun, a l’han perdü tüta sua forsa e so prestigi. Na lenga ch’a sìa nen apogià da de strütüre aministrative bin sòlide e ch’a serva nen a na cumünità bin determinà a l’é destinà a perde le piüme. E a l’é ciair che la globalisassiun atual a giöga nen a favur ed le lenghe cite.
Dunc, adess che ste lenghe cite a sun pi nen parlà an famija e gnanca ant la cumünità, am smija na grossa ütopìa o un bel sögn pensé che la scola a pössa ardeje növa vita a le lenghe cite e ch’a pössa arporteje a le splendur dij temp passà quand ch’a j’ero indispensàbij e a j’ero na lijüra ancrösa tra el passà, el present e l’avnì dle gent ch’a-j parlavo.
Na növa ecologìa lenghìstica
Daita la situassiun atual, i penso che per serché d’ardeje vita al piemunteis, pi che mustrelo a scola, a tucrìa sërché ed cambié sua ecologìa lenghìstica e liberelo da tüte cule cunotassiun negative che da vaire ani, specialment an Italia, a l’han implacaje a le parlade regiunaj. Se co la gent del Piemunt a l’aveissa fait cume ij Catalan che, malgré tüte le traversìe, a l’han amprendü la lenga üfissial ed le stat tüt an guernand sua parlà ancestral, la situassiun a sarìa mutubin diferenta e sicürament gnün a l’avrìa gena a parlé cula ch’a l’era la lenga dij so vej e ed sua identità. E avend na lenga forta a l’avrìo podü amprende bin, co le lenghe furestere.
Sì, propi parej! Perché che, divers da lon ch’as disìa na vira, ancöj a l’é stait dimustrà che chi ch’a cunoss bin sua lenga, e da la mira lenghìstica co na parlada cume el piemunteis a l’é na lenga, a pöl amprende d’autri idioma mej che chi ch’a l’ha nen na lenga forta.
Vist pöi l’ecologìa lenghìstica atual dij vaire parlé regiunaj, ed vire mustré üna de ste parlade a scola a pöl esse na sgheira ed sold e ed temp, ma co un dann per ij giuvo midem. An fund as trata sempre dla veja storia che se le cose a sun faite bin a giüto, ma s’a sun faite mal a pölo causé ed dann.
Per esse ütij ij curs de ste lenghe cite per le masnà a dovrìo mac punté an sl’oralità, valadì an sla lenga parlà, e mai tuché le scrit. E la scola a dovrìa nen esse organisà cume na scola tradissiunal, ma pitost cume un giög, an möd che ij giuvo a amprendü sta lenga divertendse e as stufio nen cum a capita suvens ant le scole normaj. An pràtica amprende la lenga ancestral a dovrìa esse un divertiment e un piasì, nen un peis. E la chestiun ed l’organisassiun e del cuntenü de sti curs a meritrìa mutubin de stüdi e ed programassiun, ma per malör i l’hai mai avü el piasì ed sente parlé de sto problema tant dlicà e fundamental.
Lon ch’as dovrìa nen fesse an gnüne manere a l’é d’espune ij cit a la lenga regiunal scrita, perché che nen mac lese o scrive sua lenga regiunal a-j servrìa propi a gnente, almen per adess, ma a podrìa co causeje ed dann. A-j serv nen amprende a lese la lenga cita perché che ant le lenghe regiunaj a-i é pa ed test ch’a pölo giüteje a slarghe sua cultüra ed base cum a fan cuj an italian, an franseis e ant j’aute lenghe üfissiaj e internassiunaj.
Ma a part son a tuca co dì che le scrit a-j pias a pochi cit perché ch’a cumporta vaire sfors, tanta cuncentrassiun e n’astrassiun che an géner le masnà suta ij dùdes o terdes ani l’han ancur pa. Un dij gross problema a l’é cul ed noté j’istess sun an möd divers, secund le vaire lenghe ch’as scrivo.
E cust a l’é n’ostàcul pitost gross co per cuj cit bileng ch’a sun espost cuntempuraneament a la furma parlà ed due o pi lenghe fin da quand ch’a j’ero püparin. Per esempi am piasrìa savej co a penso dij so maestro ij cit d’orìgin italiana ch’a stan Munreal quand che chi ch’a-j mustra l’ingleis a-j dis de scrive shop, chi ch’a-j mustra el franseis a völ ch’a scriva chomage e chi ch’a-j mustra l’italian a insist an sla grafìa de sciopero, valadì a-j ciamo de scrive an tre manere diverse un sun che per lur a l’é l’istess.
A l’é propi per evité ed problema de sto géner che an vaire paìs, bileng u pa, ij cit a cuminso prima a scrive mac üna dle lenghe ed so repertori e a passo a scrive la scunda dui o tre ani dop.
Malgré son, a capita suvens che co quand ch’a sun pi grand sti giuvo as cunfundo e a l’han d’incertësse a noté serti sun pi u menu istess, ma arpresentà an möd divers ant le lenghe ch’a cunosso. Se ste precaussiun a-j pijo per ed lenghe forte ch’a fan part del curriculum ed la scola d’oblig, perché nen pijeje quand ch’as trata ed lenghe cite anduva che le scrit a serv a gnente?
Eh sì, suma lògic, co a-j serv a un cit e forse co a un grand scrive na lenga cume el piemunteis ch’a l’ha pa ed püblicassiun sientìfiche ch’a pölo giütelo a përfessiunesse ant la cariera ch’a l’ha sernü o ch’a sernerà? Per antant ch’a cuminsa a amprende la lenga parlà divertendse e pöi, quand ch’a sarà grand, s’a vorerà scrivla a podrà felo sensa tanti sfors. St’idea che forse cheidün a giüdicrà pitost baravantana, ancöj a sarìa tüt aut che utopìstica sürtüt s’as penseissa d’afidé sto programa a l’eletrònica, fasend ed test ch’a interesso ij cit, feje circulé an CD o DVD e büteje an rete.
Anvece de spende ij sold an lìber che bin pochi a leso perché che tra l’aut a sun scrit ant na grafìa che mac pochi inissià a riesso a lese, chi che per statüt a dovrìa ocüpesse dla cultüra piemunteisa a sta mira a dovrìa fé un cit esamin ed la situassiun e rendse cunt che la stra batüa fin adess a l’é nen cula giüsta perché ch’a l’é na stra borgna. Se propi a-j stà a cör l’avnì dla lenga piemunteisa, che pöi a l’é el pivot ed cula identità che tanti an invidio, a dovrìa pensé a cambié e a fé rende al màssim cuj pochi sold ch’a sun destinà a la cultüra.
Un piemunteis multimedial
Per esempi a podrìa pensé a un proget ch’a l’abia cume büt la prodüssiun ed CD o DVD, magara destinà aj cit d’età prescolastica e d’autri per cule masnà ch’a cuminso da la prima mignin e via fort. S’a sun bin fait sti DVD a piasran e, dait che an géner ij cit a dövro nen el compiùter da suj, sti dischet a podrìo co deje ocasiun a le mare e aj pare grand ed parlé sua lenga cun ij novudin. Se es proget a doveissa esse positiv, es programa a podrìa co slarghesse a d’aute minuranse lenghìstiche che an Piemunt a sun cüdìe mutubin mej che cule ch’a parlo piemunteis, bütà ant en cantun mac perché che vaire ani fa cheidün a l’avìa dit ch’a parlavo un dialet e nen na lenga.
A l’é natüral che un proget de sto géner a döv esse bin stüdià e coordinà. Sürtüt a dovrìa cuinvolge ed persune mutubin cumpetent an divers setur. Prima ed tüt a tuca pensé a ed persune ch’a cunosso bin l’ünivers cuncetual ed le masnà ch’as völ interessé, pöi a ed persune ch’a parlo bin el piemunteis e ch’a l’abio na bela dissiun, a ed técnic ch’a dovrìo suagné la prodüssiun dij CD o dij DVD e natüral d’espert ed lenga piemunteisa ch’a trövo le parole aproprià per ij test dle batüe, dij dialog, dle cansunine o dle filastròcole ch’as völ presenté. Daita l’importansa del proget, le persune cuinvolte a dovrìo esse ed prima forsa an so camp e nen, cum a capita ed vire, d’element cunsiderà an piota mac perché ch’a crijo pi fort che j’autri.
Pensandje bin, i sun cunvint che fasend na cita arserca a sìa nen malfé trové ed persune adate a sto proget. Avend cunossü un poc el gir ed je stüdi piemunteis, i l’hai podü vëde che tant ant le sità che an provinsa a-i sun vaire persune ch’a fan gnün. I sun sicür che vaire a sarìo fina cuntente e orgojuse ed fé part d’un proget ed custa taja e, probabilment, a lo farìo fin a gratis.
Ma bütuma nen el cher dnans aj bö e restuma cun ij pe per tera. El léssic dij vaire test da presenté a dovrìa esse el pi sempi possìbil e ij vaire termu a dovrìo trovesse an cula categurìa ed parole che tüt an fasend part del vocabulari fundamental a sun a la portà dle masnà cunsiderà, perché ch’a sun cunfurme a so ünivers cuncetual.
Sempre a propòsit del léssic a tucrìa fé bin atensiun a nen inserì ed termu cume zìu, zìa… che an si ültim temp a sun infilasse ant el vocabulari cumün del piemunteis. E che ancöj el piemunteis a sìa sluntanasse da la parlà scëta ed na volta perché ch’a l’ha sübì la pressiun ed la lenga üfissial as pöl notelo nen mac dal léssic, ma co da la gramàtica, da serte turnüre e da la strütüra del perìod.
Se ij prim esperiment a doveisso avej l’ésit sperà as podrìa cuntinué e, secund le dispunibilità e l’arcesta, fé tüta na serie ed CD e DVD ch’a podrìo cörve le vaire fasse d’età fin a j’ùndes o aj dùdes ani. Natüral che tüte ste prodüssiun a dovrìo co andé a finì ant un sit internet an manera che eventualment a podrìo co esse a la portà ed cuj piemunteis ch’a vivo luntan dal Piemunt e nen mac ant le grosse sità ma co ant ij paìs pi cit. E a propòsit ed l’internet a tuca nen desmentié che le masnà d’ancöj a sun mutubin an piota cun el compiùter e vaire a riesso a troveje ij giög ch’a-j piaso bin prima ed finì la scola elementar. E parej se ij vaire test o giög dij DVD a füsso co cumpagnà da ed bele imàgin a podrìo deje a sti giuvnotin el güst ed cuntinué a interessesse al piemunteis e magara co ed dovrelo cun le persune pi ansiane dla famija ch’a lo parlo ancura.
Un bun piemunteis
Cum as é disse pi dzura, a l’é essensial che ste registrassiun a smuno un bun piemunteis e nen un piemunteis passà an sla rapa. E sta përfessiun a dovrìa resguardé nen mac la gramàtica, ma co la dissiun e el léssic sensa andé a sërché cula lenga àulica che cheidün a dövra ancur al dì d’ancöj per desse ed sagna e as rend nen cunt che pi gnün a lo capiss. Per trové ed gent ch’a l’abia na bela dissiun piemunteisa i penso ch’a dovrìa ess-je gnün problema. A basta sërché trames a j’atur ed le cumpanìe teatraj ch’a fusuno an Piemunt e ch’a fan un travaj fiameng per la guerna ed sua lenga.
Ma turnand al léssic ch’a l’é la part ch’an stà pi a cör, co perché ch’a l’é l’element pi vuajant dla lenga, i dövo dì che da serti vocabulari e sürtüt dal cumportament ed la magiuransa dij parlant d’ancöj, as pöl noté la presensa ed furme pi avzine a l’original latin perché che, per inflüensa del tuscan u mej ed l’italian, a sun turnà a gala ed cunsunant e ed sìlabe che ant el piemunteis a j’ero sparìe già da vaire sécuj. Ch’as pensa mac a capital per cavià, prédica per prica, predicatur per pricur, perìcul per privu, tütela per tüa… An d’autri cas ed parole piemunteise scëte cume pali (it. palio), carmé (it. calmiere)… a sun dritüra sparije da la circulassiun per lasseje el post a cule italiane curispundente.
E son sensa cunté tante autre deviassiun da la norma, ch’a sun pöi nen propi ed citësse. Ch’as pensa per esempi al fait che adess vaire a cunsidero masculin ed termu cume frèid, caud, fiur, sögn (it. sonno)… che ij test ed nen vaire ani fa a custümavo arporté al feminin.
A sta mira a vnirìa propi a taj parlé del léssic an general, che ancöj a arpresenta un problema mutubin impurtant per quasi tüte le lenghe, grosse o cite ch’a sìo. An efet, an se ültime desene d’ani el progress tecnològic e la globalisassiun a l’han cambià ed pianta vaire società e sue strütüre. Da la mira lenghìstica sti cambiament a l’han portà na caterva ed parole növe ch’a sun infilasse an tüte le lenghe, spiassand d’autüt ij pürista ch’a sun grupà a le parole veje e evocative ed temp giümaj luntan, quand che an piemunteis as custümava ancur scrive pcit e dampnà. Oramai ij neologism a sun indispensàbij e a fusuna an tüte le lenghe. An géner chi ch’a parla piemunteis o a serca de schineje o a-j pija drit da l’italian. Ma s’as völ avej na lenga ch’a sìa an armunìa cun la cultüra ch’a sutantend a tuca agiurnene el dissiunari rispetandne le lej fonològiche. Per el piemunteis a sarìa mutubin pi fàcil integré ed neologism foresté e a la mira ch’i suma rivà as pöl pi nen fene a menu perché che desnò, la lenga a perdrìa sua funsiun prinsipal, ch’a l’é cula ed permëte la cumünicassiun. E s’a perd son a möir da sula. Pürtrop, nossa parlà a l’é già an sla stra giüsta.
An efet as pöl dì che dal bilenghism inissial e progressiv ed l’800 e del prim ‘900, as é rivasse al bilenghism integral ed la metà del ‘900. Adess, na buna part dle persune ch’a parlo nosta lenga a l’ha già passà da un bel pess la mira del bilenghism regressiv e bintost a rivrà al bilenghism restant, anduva che la lenga forta ed na volta a l’ha perdü tüte sue funsiun sociaj e a esist mac pi ant la memoria coletiva cume n’insem de strütüre o d’espressiun dovrà mincatant e an situassiun bin determinà. E a l’é nen un misteri che quand un popul a perd la lenga a perd l’identità e l’ànima.