Pruposta d’un vucabulari ‘d base dla lenga piemuntèisa

Arpiand ël discurs anviarà l’ann passà, quand ch’i l’avìu parlà dl’avnì dle lenghe regiunaj e dl’eculugìa lenghìstica dël piemuntèis, an sutlignandne cuj che secund nui a j’eru ij punt crìtic, ancheuj i vurerìu tuché n’aut argument che vaire stüdius a cunsìderu ‘d n’ampurtansa fundamental për la didàtica dle lenghe, valadì cul dël vucabulari ‘d base.

Miracu a quaidun a pudrà smijé drolu, e quasi ‘n darmagi, parlé ‘d lenga ‘d base për n’idioma cume ‘l piemuntèis ch’a l’ha sùa blëssa propi ant la varietà e ant la la richëssa ‘d so léssic.

Tütün, se da na part i suma d’acordi cun s’usservassiun, da l’auta i duvuma amëtte che, propi sta varietà e sta richëssa lessical a custitüissu la debulëssa dla lenga piemuntèisa, almen për lon ch’a rësguarda so üsagi e sùa sürvivensa. An efet, se da la mira stilìstica a peul esse ütil avèj a dëspusissiun pì d’ün lema për esprime un sul cuncet, dal punt ëd vista pràtic custa abundansa a peul custituì n’ambreuj. E son sensa cunté che vaire përsun-e, avend duvü trasferisse an d’aute part dël Piemunt, a l’han chità ‘d parlé piemuntèis mac përchè ch’as n’ancalavu nen parlelu përchè ch’a truvavu nen apruprià esprimse ant na varietà diversa da cula dla magiuransa dij so neuv cunsitadin.

Ma l’ambreuj dunt i parlavu prima a l’é ‘n gross dann quand ch’as trata ‘d mustré na lenga a le neuve generassiun, ëdzuratüt se stu idioma a l’é nen la lenga mare e gnanca la lenga forta dla sucetà. Second nui, la presensa ‘d vaire ünità lessicaj për esprime ‘n cuncet, un raport o në stat che d’aute lenghe cume l’italian, che püra a l’é ric ëd sinonim inütij, a ìndicu cun n’ünic lema, a l’é nen ‘n sègn ëd forsa ma pitost na testimuniansa ‘d debulëssa, duvüa a la mancansa dë standardisassiun, cunseguensa custa dl’inesistensa d’ün sentr ëd prestigi fort abasta ch’a crea e ch’a spatara ij mudej ëd cumpurtament da imité. E parèj, mentre për esempi an piemuntèis i l’uma ij sinonim piuré (lat. plorare) e pianze (lat. plangere) upüra miuré, mijuré e miliuré (lat. meliorare). Për ësprime sti midem cuncet j’aute lenghe rumanze pì standardisà a l’han an géner ‘n sul curëspundent, valadì chorar (purt.), llorar (sp.), pleurer (fr.), piangere (tosc.), a plînge (rum.) upüra melhorar (purt.), amejorar (sp.), améliorer (fr.), migliorare (tosc.), a ameliora e a imbunătăţi (rum.).

La midema cunstatassiun as pudrìa fé për j’ünità lessicaj a auta frequensa cume sempe semper sempre upüra dunca adunc dunc anduva ch’i puduma truvé almenu trè furme për esprime ‘n midem cuncet. Për rendse cunt ëd cume sti esempi a sìu cumün a bastrìa mac cunsülté ‘l dissiunari italian-piemuntèis dël Bré. As vëdrìa antlura che stu fusun as lìmita nen mac al vucabulari ‘d frequensa, ma a l’é co visìbil dritüra ant ël vucabulari temàtic. Piuma për esempi ün dij camp semàntic tra ij pì cumun: la famija. Co an belessì ij dissiunari an mustru n’abundansa straurdinaria ‘d sinonim ch’a ìndicu franc l’istess cuncet, sensa gnün-a nüansa semàntica. Ch’as pensa mac a frel fradel fratel, a seur seure seuri e surela upüra a ce pare grand grand nonu e vìa fort, anduva le parole ‘d minca grup a ìndicu esatament la stessa përsun-a o, s’i vuruma parlé cun ‘n langagi pì técnic, a l’han l’istess arferent. L’ünica diferensa ch’as peul rëscuntré tra le parole ‘d n’istess grup a aparten nen a la sfera dla semàntica, ma pitost a cula dla sociulenghìstica.

Bin che ‘l fenomen ëd la suvrabundansa lessìcal a l’abia sùe rasun ëstoriche e sociulenghìstiche, dunt la spiegassiun an purterìa fora dai lìmit ch’i l’uma fissà për nos antërvent, i suma cunvint che për ardeje vigur al piemuntèis a tucrìa rairì ‘l vucabulari, almen për büt didàtic e pràtic, e presenté ai parlant piait antrames a diversi codes e dzuratüt a cuj ch’a mustru nosta lenga ‘n léssic ëd base ch’a renda menu grev ‘n travaj tant ëdlicà.

Ës léssic fundamental a duvrìa co custitüì ‘n mudel ideal ëd lenga ‘d base e a duvrìa specé ‘l pì pussìbil le diverse varietà ‘d piemuntèis, tüt an guernandne so spìrit e sùe particularità. Ansi, prupunend na furma sula e pussibilment genita, ant ij cas pressedent frel, seure e grand, as pudrìa ant ün sul culp standardisé ‘l léssic ëd le diverse parlà piemuntèise e, miracu, co liberelu da j’italianism che, për forsa, a sun anfilassje. An efet a l’é nen ‘n segret che quand dùe o pì lenghe a sun an cuntat as verìfica sempe n’anfluensa ressìpruca tant për lon ch’a rësguarda la funulugìa e ‘l léssic che la gramàtica e la sintassi. Gumperz a l’ha dimustralu për l’indi e ‘l punjabi, për ël kannatha e ‘l marathi,1 mentre noste arserche an sl’italian parlà a Montréal a l’han mustrane che, tant ant ël vucabulari ‘d frequensa che an cul ëd dëspunibilità, la penetrassiun dël fransèis e dl’anglèis a l’é pì forta quand che j’italofun a l’han diverse parole për esprime n’istess cuncet. Për esempi, ant ël vucabulari dëspunìbil italian dij giuvu italo-munrealèis, ël cueficent d’antegrassiun ëd plombiere (piemuntèis tulé) a l’é dritüra¹, valadì plombiere a l’ha sustitüì ‘d pianta tüte j’aute furme italian-e curëspundente (lattoniere, idraulico, stagnino, trombaio e vìa fort)².

Bin che la preparassiun d’un vucabulari ‘d base, che nui i cunsideruma ‘d n’ampurtansa fundamental, a custitüissa n’amprèisa pitost düra, tütün i suma arzigasse a fé ‘n prim tentativ, sperand che d’auti, magara ant na pusissiun pì favurevula che la nosta, a arpiju l’idea e a-j dagu na furma cumpleta e urgànica a stu léssic fundamental che, almen për adess, nui i artenuma mac ‘n sempi ducument ëd travaj, në sboss ch’i l’uma arzigà ‘d büté ansema, nen sensa na frisa ‘d presunsiun e d’ancussiensa, i lu amëttuma. An poche parole, se la cumparisun a l’é cunsentìa, as tratrìa ‘d rairì ‘l léssic piemuntèis propi cum as pùa na pianta, an manera che la lenga a peussa peui arpijé forsa për fesse pì drüa ant j’ani ch’a vniran.

Për lon ch’a rësguarda peui ‘l vucabulari ‘d base, a tuca tütün dì che l’idea d’ün léssic fundamental për büt didàtic a l’é tüt aut che neuva e sùe realisassiun pì cunussùe a sun ël Basic English e Le Français Fondamental. Mentre cun ël Basic English Ogden a l’era prupunüsse ‘d creé na lenga franca che, an partend da l’anglèis a sustitüèissa l’esperanto, el volapuc e tüte j’aute lenghe artifissiaj antlura an sirculassiun³, Gougenheim Michéa Rivenc e Sauvageot⁴, ij lenghista ch’a l’han ideà ‘l fransèis fundamental, a l’han vursü preparé ‘n vucabulari ‘d base ch’a servèissa a favurì la difüsiun ëd la lenga fransèisa ant ël mund.

Cum as peul a belasi imaginé, ij büt ch’is prupunuma cun nos vucabualri ‘d base dla lenga piemuntèisa a sun mutubin pì mudest che cuj ch’a l’han ispirà jë stüdius pen-a mensiunà. An efet, nos pruposit a l’é mac cul ëd difende nosta lenga e dzurtüt ëd prunté ‘n ducument ëd travaj ch’a peussa serve cum arferiment didàtic e peui magara cume punt ëd partensa për ‘n vucabulari ‘d base ünificà dla lenga piemuntèisa.

Co ij prublema pràtic ch’i l’uma duvü arzolve a sun ëstait divers e suvens mutubin pì cumplicà che cuj ch’a l’han afruntà jë stüdius pen-a mensiunà. An efet, nen mac nui i l’uma nen pudü cunté ans na lenga tütafait standardisà cume l’anglèis o ‘l fransèis, ma i l’uma gnanca avü la pussibilità ‘d pudèj efetué dë speuj lessicaj ch’an dèissu ‘n vucabulari ‘d frequensa da antegré cun d’ünità semàntiche gavà dal vucabulari temàtic cum as era fasse për ël fransèis fundamental. Për rivé a la cumpusissiun ëd noste liste i l’uma tnü present tant ël Basic English che ‘l Français Fondamental, ma i l’uma co cunsiderà le liste ‘d frequensa dla lenga italian-a preparà dai prufessur Bortolini, Tagliavini e Zampolli⁵.

Bin che ‘l piemuntèis a l’abia sùa strütüra e so léssic particular, diferent da le trè lenghe cunsiderà, i l’uma pensà che parte da lon ch’a l’é stait fait për l’anglèis, për ël fransèis e për l’italian, che dop tüt a arpresentu ‘d cultüre tant avzin-e a cula ch’as arfà nossa parlà, a l’era mej che parte da gnente ‘d pianta. A sta mira, a tuca ancur armarché che ij vucabulari presentà ant ij travaj pen-a cunsiderà a sun franc divers l’ün da l’aut përchè, mentre che ant le 859 parole dël Basic English as treuvu 18 verb, 82 parole gramaticaj, 600 sustantiv, dunt 400 ëd caràter general e 200 arpresentàbij an imàgin, e 150 agetiv, ël Fransèis Fundamental a privilegia ‘l vucabulari ‘d frequensa an dasendje la precedensa ai verb e a j’agetiv.

Për lon ch’a rësguarda le liste ‘d frequensa dl’italian, tüt essend pì avzin-e a cule dël Fransèis Fundamental, a venta sutligné ch’as trata d’un vucabulari cumpilà mac a parte da dë speuj d’un corpus ëd lenga literaria e dunc a arpresentu la lenga scrita e nen cula parlà.

Për noste liste i l’uma dessidü ‘d deje pì d’ampurtansa al vucabulari ‘d frequensa che a cul temàtic, valadì i suma stait pì davzin ai prinsipi ch’a l’han ispirà la furmassiun dël Fransèis Fundamental. E parèj, dop avèj vultà an piemuntèis le parole del Basic English, dël Fransèis Fundamental e le prime 500 dël Léssic Italian ëd frequensa, i l’uma ancuminsà a fé na lista ch’a cuntnìa j’ünità lessicaj presente an tüti trè ij vucabulari. A custa lista i l’uma peui giuntaje cule parole gramaticaj cume le prepusissiun, le cungiunsiun, ij përnom e j’averb magara na frisa dësmentià, che an tüti ij vucabulari ‘d frequensa a l’han sempe ‘n post ëd privilegi, e che, an géner, a fan part ëd cule 100 parole che secund Guiraud a custitüissu ël 60% ëd tüti ij test⁶.

A sta mira i l’uma lassà da part le liste dël Basic English e i l’uma giuntaje a nos vucabulari ij lema ch’as truvavu tant ant ël Fransèis Fundamental che ant ël Léssic Italian ëd Frequensa. An linea general, quand i truvavu ‘n verb, n’agetiv o ‘n nom ch’a rivavu da na midema rèis, i-j dasìu la precedensa al verb o a l’agetiv e mai al sustantiv. La rasun ëd custa sernia as treuva an lon ch’a l’han ëscrit j’autur dël Fransèis Fundamental⁷. An nosse liste i l’uma mai arpurtà j’averb ëd meud an –ment.

A sta mira i suma co servisse djë stüdi lessicaj fait vaire agn fa për preparé ij test për amprende l’italian⁸. E parèj nosse liste a sun ancura chërsüe grassie a la giunta dij nom dij di dla sman-a, dij mèis e dlë stagiun, dij nümer pì ampurtant e dco ‘d na serta quantità d’agetiv cuntrari e ‘d verb che, pür nen avend na frequensa tant auta an fransèis e an italian, a sun ësmiane ütij për ‘n vucabulari piemuntèis ëd base.

Na volta cumpletà nos vucabulari i l’uma vursü cuntrulene la validità lesend chèich nümer ëd Piemuntèis Ancheuj, dël Musicalbrandé e duntrè rumanz ëd Pietracqua. Custe letüre suplementar a l’han përmëtüne ‘d giunteje na desen-a ‘d lema ch’i l’avìu nen bütà e dunt l’üsagi a l’era frequent ant j’agn nen tant luntan ch’i stasìu a Türin.

Cum as peul armarché, bin ch’i l’abiu nen avü a dispusissiun dë speuj lessicaj piemuntèis, nossa sernia a l’é nen ëstaita lassà a l’asar. An efet, a part lon ch’i l’uma già dit, për ëspieghé mej ‘l métud ch’a l’ha guidà nos travaj i duvrìu ancura dì che ant la tradüssiun e ant la sernia dij divers lema i l’uma seguì ij prinsipi uperativ andicà sì dapress:

1. An cas ch’as duvèissa suasì tra dùe o pì parole i l’uma sempe sernü cula ch’a pudìa esse duvrà cun pì ‘d valur. E an custa sernia i l’uma sempe sërcà ‘d ten-e cunt ëd cula forsa lessical che ‘l prufessur Jean Guy Savard a l’ha definì valensa lessical⁹.
2. Ant ij cas ëd lema cume frel fradel fratel upüra ce grand pare-grand e nonu, i l’uma suasì le furme pì genite o pì cunüssùe (frel e grand), escludend j’ünità lessicaj (fratel e nonu) che, tüt essend duvrà an türinèis, a testimoniu la pressiun ëd l’italian an sël léssic piemuntèis. Për lon ch’a rësguarda ce, i l’una lassalu da part përchè che, bin ch’a sìa na bela parola piemuntèisa s-cëtta, a l’é pitost arcaica tant a l’é vèra che già na quaranten-a d’agn fa a l’era d’üsagi mutubin rair.
3. Quand as pudìu nen apliché ij dui criteri pen-a indicà, la sernia tra dui o pì sinonim as é fasse an base a la sensibilità lenghìstica ‘d chi ch’a l’ha cumpilà le liste, che an pì d’avèj ‘l türinèis cume lenga mare, nen vaire agn fa a l’avìa na cumpetensa ativa ‘d vaire aute varietà ‘d piemuntèis.

A part se cunsiderassiun i duvrìu co nuté che j’usservassiun faite për rivé a stabili ‘l vucabulari ‘d base dël piemuntèis a l’han përmütüme d’armarché na mancansa d’ünifurmità tra prunünsia e grafìa, e n’ussilassiun ant la trascrissiun ëd chèiche parola. Për esempi an piemuntèis ël curëspundent dël prefiss iterativ italian ri- a peul esse tant ri- (rifé ripete ripurté) che ar- (arfé arpete arpurté…). La midema cosa as duvrìa dì për in- im-. An efet dacant a ‘d furme cun la vucal uriginal latin-a (inteligensa, impieg, interessant…) as na treuvu d’aute (anteligensa, ampieg, anteressant…) cun ij prefiss an- amch’a smiju pì avzin al parlà. Bin che an tüti dui ij cas ij dissiunari ch’i l’uma cunsültà, Gribàud e Brero, smiju deje la preferensa a le furme pì avzin-e a l’italian o s’as veul a l’uriginal latin, nui i pensuma che sì a tucrìa avèj ël curagi ‘d serne la scunda grafìa përchè ch’an ësmija la pì s-cëtta e la pì cunfurm a le lèj funetiche dël piemuntèis.

Piuma për esempi ‘l cas dël prefiss ar-. An piemuntèis a esistu vaire lema ch’a presentu mac sa furma (arzighé, arcassé, artaj, arserca, arsort…) ch’a duvrìa esse la pì s-cëtta përchè ch’a arpresenta ‘l dëslüp pupular dël prefiss latin re-. An efet tüte le parole sità a sun pitost veje. Ch’as pensa mac che ant ël gieug dël balun a pügn, ün-a dle manifestassiun pì caraterìstiche dla cultüra ‘d na part dël Piemunt, as dis da sempe arcassé e pa «ricassé».

A part son i duvuma co dì che ant ël fransèis parlà an Québec ël prefiss ar- al post dël curëspundent latin re- a l’é pitost frequent. Natüralment quand ch’as trata ‘d lenga scrita ‘l fenomen a l’é menu evident përché che ‘l fransèis esagunal a esèrcita sempe na forta atrassiun, un poc cume l’italian a fa cun ‘l piemuntèis. Malgré tüt son, ant ël Québec ës fenomen a l’é visìbil co ant la lenga scrita. An so dissiunari dla lenga chebechèisa Léandre Bergeron a arporta vaire esempi che, mutatis mutandis, a pudrìu andé bin për ël piemuntèis (arcapituler, arsevoir, archauffer, arclamer…), co se për la spiegassiun dë sti lema a armanda a le furme duvrà an Fransa (recapituler, recevoir…)¹⁰.

Për lon ch’a rësguarda peui la dicutumìa dij prefiss in/an, co sì i pensuma che quand ch’a l’é pussìbil, as duvrìa nen esité a prupun-e la scunda furma përchè an ësmija ch’a custitüissa ‘l dëslüp regular dal latin prima che l’italian o ij mudej savant a esercitèissu sùa pressiun për feje regredì a në stadi pressedent. Che la furma piemuntèisa s-cëtta a duvrìa esse an/am an lu fan pensé ‘d lema franc genit e s-cèt cume an (it. in), ansema (it. insieme), amparé (it. imparare), ambussur (it. imbuto) ambreuj (it. imbroglio), ancüsu (it. incudine), ancuntra (it. incontro), antreg (it. intero), andaré (it. indietro). An tüte manere, dnans a na cunsunant ij prefiss piemuntèis an- am- a sun-u esatament cume ij fransèis en-, em-.

Stu arferiment a j’italianism an porta a tuché n’aut suget ch’an anteressa an manera particular, valadì cul ëd le parole savante. An efet, ant j’agn passà, dürant nosse raire e ràpide presense an Piemunt, i l’avìu nutà che, an parland sùa lenga natüral, vaire lucütur a duvravu d’ünità lessicaj pitost drole o a fasìu ‘d gir ëd parole pitost cumplicà prubabilment për evité ‘d lema tütafait piemuntèis che tütün a l’avìu ‘l difet dë smijé ai cusrëspundent italian. Për fé vëdde che nen sempe le parole piemuntèise simij a cule italian-e a custitüissu d’italianism o, s’a lu sun, as artreuvu quasi precise e idèntiche an d’aute lenghe nëulatin-e e dunc as peulu duvresse dësgenà co an piemuntèis, i l’uma pensà ‘d giunté a snistra ‘d minca lema ‘d nos vucabulari ‘d base ij so curëspundent purtughèis, ëspagneul, fransèis e a drita cuj italian e rumen. Valadì i l’uma cumparà ij lema piemuntèis cun cuj ëd le lenghe seure pì furtünà përchè ch’a sun dventà ‘d lenghe üfissiaj. I suma sicür che da sta cumparisun vaire parole che adess a sun ëschinà a pudrìu arpijé ‘l post ch’a-j ëspeta ant ël léssic piemuntèis, mentre miracu d’aute a pudrìu esse büta da banda…

Trames ai lema ch’a duvrìu truvé so post ant ël léssic piemuntèis, magara co se nen propi ant ün vucabulari ‘d base, a tucrìa sens’aut büté cuj che ij fransìs, a cuminsé da Marouzeau, a l’han ciamà mots savants. N’esam magara süperfissial dle parole arpurtà an nosse liste an mustra an efet che ij lema piait diretament dal latin, dal grec e, an si ültim temp dal fransèis o da l’anglèis, a sun quasi ij midem an tüte le lenghe rumanze. Ch’as pensa mac a ‘d termu cume: psiculugìa, sussiulugìa, teléfono, micruscopi, bibliuteca e vìa fort, ma co a ‘d parole cume fàbrica, proletari e a tüti ij termu técnic che ai nossi di a fusun-u an tüte le lenghe. Ant le note i presentuma co na cita lista ‘d cuj ch’a sun ij prefiss e ij süfiss pì cumün për la furmassiun ëd cust géner ëd nëulugism. As trata ‘d termu andispensabij për nossa cultüra muderna e, second nui, a duvrìu esse antegrà d’amblé al vucabulari ‘d nossa lenga sensa gnün-e gene.

Dal cunfrunt cun ël léssic ëd le lenghe seure pì furtünà i l’uma co pudü cunstaté che, tüt avend na serta avzinansa natüral cun j’aute parlade dla famija nëulatin-a, ël piemuntèis a l’ha na sùa identità bin marcà che nen sempe a sàuta fora da n’euvra süita cum a peul esse ‘n vucabulari ‘d base che, an presentand mac ëd lema, a l’é la menu adata a büté an valur j’assuciassiun ch’a esistu tra parole e cose, tra cose e pensé. Tütün, s’i beicuma nossa cumaprisun ‘n poc pì ancreus, i pudrìu vëdde che l’identità dël Piemuntèis a sauta fora propi là anduva ün a sarìa mai pì spetasslu.

Piuma për esempi ‘l lema blagueur. Éh bin, vaire a dirìu vardé sì n’aut bel esempi dla penetrassiun dël léssic fransèis ant ël piemuntèis. Për nui, stu lema a custitüissu anvece n’auta preuva, s’ancur a-i na füssa da manca, che ‘l piemuntèis a l’ha na sùa identità d’autüt particular. An efet ës lema a l’ha nen l’istess valur ant le dùe lenghe.

Për blagueur/euse ël Petit Robert a dis: «nom ed adjectif de blague. Fam.: qui a l’habitude de dire des blagues. V. Hâbleur, menteur, plaisantin. Ant. sérieux», mentre a définiss blague cume: «petit sac de poche dans lequel les fumeurs mettent leur tabac» «Fig. et fam. Histoire imaginée à laquelle on essaie de faire croire» e «par extension, farse, plaisanterie»¹¹. Chi ch’a sa ‘l piemuntèis a l’ha nen dë bzogn ëd cunsülté ij dissiunari për rendse cunt dël valur semàntic che blagheur a l’ha an custa lenga. Për ël Neuv Gribaud e për ël vocabolario piemontese – italiano dël Bré ij curëspundent italian ëd blagheur a sun rëspetivament «spaccone, elegantone» e “vanitoso, vanaglorioso” e blaga a l’ha anvece ‘l sens ëd «ostentazione, vanteria».

Custa particularità dla lenga piemuntèisa as artreuva co visavì dl’italian. Ch’as pensa mac ai verb dé e sué, ch’a peulu pijé ‘l sens ëd «patlé» e «d’esse patlà». Për avejne n’aut esempi, ch’as pensa a j’espressiun idiumàtiche ch’as peulu rende an italian mac an fasend arcurs a d’espressiun pì o menu curëspundente, ma ch’a presentu mai j’istess lema, përchè ch’as trata d’imàgin retoriche derivà da ‘n cuntest sussial particular che mac na lenga determinà a peul arpresenté an tüta sùa s-cëttëssa. Serte espressiun cume “dé ‘l bleu”, “dé ‘l can” o “mangé `d pan sùit” për esempi, as peulu mac tradüve cun d’auti gir ëd parole a menu ch’as agissa ant ün cuntest bileng andùa che ij parlant a peulu giustré tra dui sistema lenghìstic che però a sutantendu n’ünica cultüra.

Ma ‘l prublema dl’estensiun semàntica dj’ünità lessicaj a l’é pitost anvërtujà e a tuca lasselu da banda për arturné a nost vucabulari ‘d base, che, an sùa prima versiun, tra parole gramaticaj, verb, agetiv e parole temàtiche pì frequent a cuntava an tüt 1759 lema. A diferensa dël Français Fondamental e dël Léssic Italian ëd Frequensa, an nosse liste i l’uma nen arpurtà j’averb ëd meud an –ment, ma pitost j’agetiv curëspundent. E son për cul prinsipi d’ecunumìa dunt i l’uma parlà prima. An tüte manere, esaminand ste 1579 parole, ël prufessur Clivio a l’ha sügerime ‘d giunteje ‘d termu cume gënner, nora, masnà upura ‘d cambié serte aute parole gramaticaj. Da part nosta, arpijand an man ël vucabulari ‘d base dop pì che che ‘n mèis da sùa prima redassiun, nen mac i l’uma dessidü d’aumenté ‘l nümer ëd le parole temàtiche an giuntandje cule piaite da vaire camp semàntic cumün, ma i l’uma dritüra slargà ‘l vucabulari ëd frequensa cun ëd lema che miracu a sun nen cunsiderà tìpic dël vucabulari ‘d base, però a l’han ël gran vantagi d’esse piemuntèis ëscèt.

As trata ‘d lema cume agrevé, vaché, creus…, e co ‘d parole temàtiche cume: era, ambussur, barun, biava, sloira, amsun, butal, cassül, sëbber, crota, rapa, niss e vìa fort, ch’a sun ancura duvrà al di d’ancheuj e ch’a vantu na lunga tradissiun përchè ch’a sun testimunià ant j’anventari ‘d Rivoli o ant jë Statü ‘d Vilaneuva, ducument dël prinsipi dël sécul quìndes¹². Cun se neuve giunte ‘d parole piemuntèise s-cëtte ij lema ‘d nos vucabulari ‘d base a rivu a 2500.

Nen avend avü la pussibilità ‘d dëspun-e dë speuj lessicaj i puduma nen afermé cun sicürëssa, cume për ël Fransèis Fundamental për esempi, che tüte nosse parole a sìu cule cun le frequense pì aute dla lenga piemuntèisa, però i suma cunvint che le liste ch’i presentuma a cunten-u sicürament ij 1000/1200 lema pi frequent. E secund j’afermassiun ëd Guiraud sti 1000/1200 lema a duvrìu cheurve l’85% dël léssic ëd qualsissìa test¹³.

Cum as é disse prima, stu vucabulari ‘d base a cunten ëdzuratüt ëd parole atemàtiche valadì ‘d parole che, second Michéa, a servu a parlé dle cose pì che a esprime le cose mideme.¹⁴

Dunc për aburdé ‘d cunversassiun ch’a tucu d’argument bin determinà o técnic, nosse liste a duvrìu esse cumpletà cun ‘n vucabulari ‘d dispunibilità ch’a cheurva pì ancreus ij camp semàntic cunsiderà. Si camp a pudrìu esse ij pì generaj, për esempi la ca, la famija, ij mësté o la sità, ma a pudrìu co esse ij pì particular e a duvrìu tuché tüte le sfere dl’atività üman-a: da le cumünicassiun a le màchine calculatris për rivé a cuj auti camp anduva ‘l vucabulari piemuntèis a l’é, miracu, ancura tüt da fé.

An sustansa, bin ch’i sìu assè sudisfait ëd cust prim travaj lessical an sël piemuntèis ëd base, i suma mutubin cussient ch’a peul nen esse cunsiderà n’euvra definitiva e da sté al livel ëd cule cumpilà për d’aute lenghe, se nen aut përchè ch’i l’avrìu duvü dëspun-e d’ün “corpus” bin pì gross e rapresentativ ëd cul ch’i suma servüsse nui. I speruma tütün che nossa inissiativa a peussa serve, magara co mac për cüriusità, për vëdde a che mira a stà ‘l léssic piemuntèis visavì dle lenghe rumanze pì cunussùe. Për nui përsunalment l’arserca a l’é staita tant anteressanta përchè, nen mac a l’ha fane dëscheurve vaire finësse ‘d nossa lenga ch’i sarìu mai pì spetasse, ma co përchè ch’a l’ha fane capì che serte andecisiun ch’i l’avìu e ch’i l’uma ancura quand ch’i sërcuma dë scrive nossa lenga mare a rivu an part co da sùa mancansa dë standardisassiun e dal manc ëd régule ciaire e precise. Për esempi cum i duvuma cumpurtesse ant l’arpresetassiun gràfica dla cunsunant velar latin-a C dnans ai sun vucàlic /e/ e /i/? An prinsipi ‘d parola a-i sun gnün prublema, përchè che sent e sinc a sun ëd mudej ch’as deuvu sens’aut imité.

Ma se sti sun as treuvu ant ël corp ëd la parola cum as deuv fé? I duvuma segue ‘l dëslüp drit che stu funema a l’ha cunussü ant le lenghe rumanze ussidentaj (purtughèis, castijan e fransèis) upüra i duvuma tense cun le lenghe urientaj (italian e rumen) che anvece ‘d rivé a l’assibilassiun (fàcil sp. port.; facile fr., cun C prununsià cume /s/) a sun fërmasse a la palatalisassiun (it. facile, rum. facere)?

Cumbin che le chestiun ëd caràter gràfic e funulogic a sìu tante, cule ‘d caràter lessical e semàntic a sun ëd sicür franc pì nümeruse e cheidün-a a l’é vreman frapanta. Për esempi usservand ël cumpurtament ëd serti lucütur, i l’avìu nutà l’üsagi ecessiv ëd termu cume De anvece ‘d Nusgnur e magister al post ëd maestru, dui lema ch’a sun ësmiane tant drolu përchè prima i l’avìu mai sentüje an piemuntèis. Forse a sun dventà ‘d moda poc agn fà, ma i capiuma nen përchè ch’as debia campé vìa na parola s-cëtta e tant espressiva cume Nusgnur për n’auta, De, ch’a stà tant bin ant la Bibia. Magister anvece a sà tant ëd naftalin-a e pensu nen ch’a mérita ‘d pieje ‘l post almen, ant ün vucabulari ‘d base, a maestru ch’a l’é nen na parola ‘d derivassiun drita dal latin cume meistr adess poc duvrà. A va co dit che maestru a l’é duvrà an castijan (maestro), an purtughèis (mestre) e an rumen (maistru). A part son magister a l’é bin luntan da sustituì maestro përchè, a tuca nen dësmentielu, custì grassie a la müsica a l’é intra an quasi tüte le lenghe dël mund e a cheurv në spassi semàntic franc pì larg che cul dël pì clàssic magister che, a tuca amëtlu, a l’é ancur viv ant ël canavzan e co ant le parlade ladin-e dla Svìssera.

Cum as peul vëdde, le chestiun a sun tante e gnün a peul dapërchiel dé na rësposta esaurienta se nen aut përchè che la lenga a l’é ‘d tüti e ‘d gnün. A l’é propi për son ch’i vurerìa fini mè antërvent augürandme che da chèiche part a-i nassa n’Academia dla lenga piemuntèisa ch’a l’abia cume büt nen mac la guerna ‘d nossa lenga, ma ch’a ten-a co cunt ëd nossa tradissiun prupunend cuj nëulugism ch’a fan dë bzogn a chi ch’a veuja ancur duvré ‘l piemuntèis ant na sucetà muderna cume la nosta. Ij sociu dë st’academia a duvrìu nen mac ocupesse dl’agiurnament dël vucabulari e dl’antegrassiun dij nëulugism e dle parole savante, ma a duvrìu co dëscüte serte chestiun cume cule ch’i l’uma mensiunà prima ch’a rësguardu la grafìa midema. As trata d’ün travaj mutubin ëdlicà e grev. Secund nui, mac la cuuperassiun tra ‘d përsun-e cumpetente e vulunteruse a peul mne a truvé cule rësposte e cuj sugeriment che miracu tanti as ëspetu magara co da jë stüdius che minca ann as riunissu an Alba për ij Rëscuntr.

Note

1. J. Gumperz, Languages in social groups, Standford University Press, 1972
2. B. Villata, L’taliano a contatto con il francese e con l’inglese, Monfort & Villeroy, Montréal, 1990, p. 140 e segg.
3. Ch. K. Ogden, Basic English: international second language, Harcourt Brace &World, New York, 1908.
4. G. Gougenheim, R. Michéa, P. Rivenc, A Sauvageot, L’élaboration du Français Fondamental, Didier, Paris, 1964.
5. U. Bortolini, C. Tagliavini, A. Zampolli, Il lessico di frequenza della lingua italiana, IBM Italia, 1971.
6. P. Guiraud, Les caractères statistique du vocabulaire, Paris, 1954, pag. 10.
7. G. Gougenheim et alii, euvrà sità.
8. B. Villata, L’italiano per tutti, Monfort & Villeroy, Montréal, vol I 1988, vol. II 1989.
9. J. G. Savard, La valence lexicale, Didier, Paris, 1970
10. L. Bergeron, Dictionnaire de la langue québécoise, VLB, Montréal, 1979.
11. P. Robert, Le Petit Robert (Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française) S.N.L. Paris, 1973.
12. G.P. Clivio. Storia linguistica e dialettologia piemontese, Ca dë Studi piemuntèis, torino, 1976, pp. 56 e segg.
13. P. Guiraud, euvra sità, pag. 10
14. P. Michéa, «Mots frequents et mots disponibles, un aspect nouveau de la statistique du langage» in Langues modernes, vol. 47 N. 4, 1953, pp. 338-344.