La persunalità dla lenga piemunteisa
V Rescruntr internassiunal sla lenga e cultüra piemunteisa
Tüte noste lenghe europenghe a sun ed cunquiste dla siviltà. Per lese, per scrive, i l’uma da manca ed na lenga, e fin ed diverse lenghe: “La caractéristique de la langue est la tendance à ètre fixée, ormalisée, “standardisée”, “consolidée”, d’ètre proposée en modèle supralocal par élection de for-mes choisies dans le champ des variations dialectales de l’aire linguistique” (Breton 1976, 16) 1.
An efet, a la reis ed minca na lenga, i trovuma n'”élection”, na sernia ed furme. L’italian a l’ha sernü el plüral tuscan pesce/pesci, verde/verdi nopà ed cul napulitan pesce/pisce, verdè/virdè, el possessiv uscan mia moglie e tuo figlio nopà ed cul meridiunal mògliema e fìgliètè (Rohlfs 1968, 47-48 e 124). Co el piemunteis a l’ha dovü serne: ed motiv stòric a l’han portà, per esempi, a la prevalensa dle furme cidentaj an sj’autre per el plüral dij nom feminin an – a (scarpa/scarpe nopà de scarpa/scarpi o de scarpa/scarp; cf. Devoto 1972, 5 e Rohlfs 1968, 25-27) e per la sürtìa del grup cunsunàntic latin et (cöit, fait, nöit nopà ed cöcc, face, nóce; Rohlfs 1966, 365-367). Custa ünificassiun a riguarda mac la lenga scrita e a lassa vive la rica varietà dij dialet. Le gramàtiche e ij dissiunari, ch’a rispundo a se bzogn ed norme, a permeto aj foresté ed buna voluntà d’amprende a scrive qualsissia lenga sensa bugé da ca sua 2.
El piemunteis a l’é na lenga romanza, parej ed l’italian (I), del ladin (L), del franseis (F), del provensal (P), del catalan (C), dle spagnöl (S) e via fort. Lon a völ dì che tüte custe lenghe as baso sü ed dialet ch’a veno dal latin. Minca üna a l’ha sue particularità ch’a permeto ed cunfruntela cun j’autre e dzurtüt cun cule dle regiun ch’a-j sun avzine. Tra j’evolüssiun distintive del piemunteis, pijumne dùdes e cunfruntumje cun cule dle lenghe romanze pena mensiunà. Per el ladin e el provensal, ch’a l’han diverse varietà leterarie, is limituma a cule d’Engladina, vis-a-dì el vallàder e el putér 3, e cula ed Provensa, scund Durand 1973 e Fourvières 1973.
- Italian e spagnöl a cunosso mac le vocaj a, e, i, o, u. El piemunteis a l’ha dcò cheic vocal d’an mes: ë, ö, ü (Brero 1975,15-16), parej del ladin, del franseis, del provensal e del catalan 4. A pöl esse che sürtìa ü “nei territori romanzi di sostrato celtico si debba ad una “tendenza” di origine gallica” (Tagliavini 1982, 136; cf. Wartburg 1967, 37-48).
- El piemunteis, parej del ladin, del franseis, del provensal e del catalan, a perd le vocaj finaj caval, ciav, dent, öj, man, sal, sità, ven, vin, vint e via fort. Le spagnöl, secund ij cas, a-j perd dcò chiel (cantar, sai, ciudad, ven) o a-j guerna (caballo, llave, diente, ocho, mano, vino, veinte). L’italian, cunservadur radical, a-j guerna fina quand che le spagnöl a-j perd: cantare, sale, città, vieni (Lausberg 1969, 202-206).
- Ij grup inissiaj latin cl-, gl-, pl-, fl- a veno palataj an piemunteis e an italian: ciav/chiave, giassa/ghiaccio, piöva /pioggia, fiama/fiamma (Rohlfs 1966, 241-244 e 247-250). Co le spagnöl a palatalisa cl-, pl- e fl-: la grafìa ll- a val l’italian gl iant ed vus com llave “ciav”, lluvia “piöva” e llama “fiama”. Tutun, bl- an spagnöl a l’ha ed surtìe diverse 5. L, F, P e C a guerno tüti cuj grup (Lausberg 1967, 20-21).
- An italian a resto le surde latine tra due vocaj: -p- (lupa), -t- (ruota), -ch- (ortica), -s- (cosa). Custe surde a veno sunure an provensal, catalan e spagnöl: an provensal per esempi as dis loubo, rodo, ourtigo e causo. El piemunteis, el ladin e el franseis a van ancura pi lögn, da già ch’an serti cas a resta gnanca pi na cunsunant: ladin rouda e urtia, piemunteis rua e urtija, franseis roue e ortie (Lausberg 967, 29-42). Cheic stüdius per spieghé s’evolüssiun a arcorda l’inflüensa del séltic (Tagliavini 1982, 138 e n. 135 e 136).
- El piemunteis a palatalisa el grup latin ct: cöit, fait, lait, nöit (Rohlfs 1966, 365-366 e n. 2). An son as separa da l’italian e a l’é cumpagn del franseis, del provensal, del catalan e dle spagnöl. El ladin putér e vallàder a l’ha perdü l’element palatal (cot, fat, lat, not), guerna ant d’autre varietà ladine 7 (Lausberg 1967, 50-51). Vaire stüdius a penso che sa palatalisassiun, an manera ancura pi ciaira che cula dla û latina an ü (vide supra criteri 1), a vena dal séltic parlà an varie part ed Galliae, Raetia e Hispania citerior 8 prima dla penetrassiun ed la siviltà rumana (Tagliavini 1982, 137-138 e n. 132; Wartburg 1967, 36-37).
- Italian, ladin, catalan, spagnöl a furmo ij plüraj nominaj cun n’artìcul e na finissiun: il vino/i vini, il vin/ils vins, el vi/els vins, el vino/los vinos. Franseis e provensal a-j furmo mac cun n’artìcul: le vin/les vins (la -s ed vins a inflüiss pa sla pronunsia), lou vin/li vin (Durand 1973, 28-29). El piemunteis a cunoss tüte due manere ed furmé ij plüraj nominaj: cun n’artìcul e na finissiun (el fiöl/ij fiöj, la fija/le fije), ac cun n’artìcul (el gat/ij gat, lamare/le mare) (Brero 1975, 39-42).
- Ij pronom persunaj acentà dla prima e scunda persuna del singular, vis-a-dì mi e ti, a veno daj dativ latin mihi e tibi (Rohlfs 1968, 131- 132), bele cum an franseis moi e toi. Italian, ladin, provensal, catalan e spagnöl al cuntrari a l’han ed cuntinuassiun dij nominativ ego e tu (Fabra 1964, 46; Fourvières 1973, 36; Prader-Schucany 1970, 118 sqq.).
- La prima e la scunda persuna del singular e del plüral, an piemunteis, as dövro sempre cun un pronom persunal soget (i vëdo, i mangiuma), foravìa da l’imperativ (mangia). El piemunteis da sa mira a va cun ladin e franseis, ma cuntra italian, provensal, catalan e spagnöl (Fourvières 1973, 37; Rohlfs 1968, 140-143 e 145-147; Verdaguer 1974, 190).
- La -s final ed la scunda persuna del singular a viv sempre an ladin (Peer 1962, 586-600), provensal (Durand 1973, 49-99), catalan e spagnöl; a vivìa dcò ant el franseis medieval (Lausberg 167, 80-81). n italian al cuntrari a ven -i: fai “it fas”. Ant el franseis modern a casca: a l’é mac pi n’arlichia ortogràfica. El piemunteis as tröva tra l’italian e j’autre lenghe esaminà (Rohlfs 1966, 432): a guerno cula -s el fütür sempi, pöi el present ed cheic verb iregular (it ses, it l’has, it das, it fas, it, sas, it vas) e finalment tüti ij verb a la furma interugativa (Cos fasies-to? Cos farìes-to?).
- Ij temp cumpost d’esse a sun cuniügà cun l’ausiliar esse (Brero 1975, 62-64), cum an italian, an ladin (Peer 1962, 589) e an provensal (Durand 1973, 50-53), mentre franseis, catalan e spagnöl as servo dla fijulansa d’habere.
- El piemunteis, parej del franseis, del provensal, del catalan e dle spagnöl, a furma el cundissiunal present secund el model cantare habebam (i cantrìa, it cantrìe e via fort; Lausberg 1972, 232, e Rohlfs 968, 339-344). italian e ladin a lo fan ant n’autra manera 9.
- “La cuniügassiun negativa as custrüv giuntand dop el verb la negassiun nen o pa, che ant ij temp cumpost a ven bütà tra l’ausiliar e el partissip” (Brero 1975, 86). Co el provensal a büta parej sua egassiun pas o rèn. Italian, ladin, catalan e spagnöl al cuntrari a scrivo so non, nu o no dnans al verb. El ne… pas del franseis as büta prima e dop.
I poduma cumpendié custa particularità notand minca na lenga suta minca un criteri cun + o -, a scunda s’a übidiss o nen a la régula an discüssiun:
N. | CRITERI | PIEM. | ITAL. | LADIN | FRANS. | PORT. | CATAL. | SPAGN. |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Vocaj mediane | + | – | + | + | + | + | – |
2 | Perd vocal final | + | – | + | + | + | + | + |
3 | Palatisassiun cl-, gl-, pl-, fl- | + | + | – | – | – | – | + |
4 | Perd cuns. surde latine | + | – | + | + | + | + | + |
5 | Palatisassiun ct | + | – | + | + | + | + | + |
6 | plüraj nominaj | ± | + | + | – | – | + | + |
7 | Pronom persunaj | + | – | – | + | – | – | – |
8 | Pronom persunaj suget | + | – | + | + | – | – | – |
9 | S final | + | + | – | – | – | – | – |
10 | Ausiliar esse | + | + | + | – | + | – | – |
11 | Cundissiunal present | + | – | – | + | + | + | + |
12 | Negassiun dop verb | + | – | – | + | + | – | – |
Custa taula a mustra analogìe e diferense tra le lenghe esaminà. Cuntuma n’ünità ed distansa minca na vira che due ed custe lenghe a l’han n’evolüssiun diversa. I rivuma a nosta scunda taula:
Piem | Ital | Ladin | Frans | Port | Catal | Spagn | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Piem | 0 | 9 | 5 | 3,5 | 4 | 6 | 7 |
Ital | 9 | 0 | 7 | 11,5 | 9 | 8 | 6 |
Ladin | 5 | 7 | 0 | 4,5 | 4 | 2 | 5 |
Frans | 3,5 | 11,5 | 4,5 | 0 | 3,5 | 3,5 | 5,5 |
Port | 4 | 9 | 4 | 3,5 | 0 | 3 | 5 |
Catal | 6 | 8 | 2 | 3,5 | 3 | 0 | 2 |
Spagn | 7 | 6 | 5 | 5,5 | 5 | 2 | 0 |
As capiss che custa taula a val ni pi ni meno dij criteri sernü. La curnis ed na relassiun ed quaranta o sinquanta minüte a permet pa ed pijene ed pi. I l’uma dunca lassà sté na specialità franseisa e ladina cuma la palatalisassiun dij grup latin ca e ga (chanter/chantar, chier/chajar, géline /giallina; Lausberg 1967, 11-13, 15-16, 41-42), e n’autra palatalisassiun, cula dla é acentà, ch’as tröva an piemunteis canté), an franseis (chanter) e an ladin puter (chanter), ma che, foravìa da j’infinitiv dla prima cuniügassiun, a mustra ed grande diferense tra custe tre lenghe (Lausberg 1969, 158-159; Rohlfs 1966, 39-40). Tütün, sa taula a mustra che el piemunteis, an lon ch’a riguarda ij criteri esaminà, as tröva pi lögn da l’italian (növ ünità) che da tüte j’autre lenghe ch’i l’uma tenüne cunt.
Je stüdius Zarko Muljacic e G. P. Pellegrini a l’han bütà ansema 44 criteri fonétic e morfològic, dovrandje pöi per sciairì la posissiun ed diverse parlade romanze, ma lassand sté bele el piemunteis (Pellegrini 1972, 249-262). L’autur ed custa relassiun a l’ha giuntà ses criteri e esamina custa lenga a la lüs ed tüti ij sinquanta ant un travaj ch’a l’é vnü acetà e arcunossü da l’Üniversità ed Salzburg cuma tesi ed laurea. As riva a custe distanse: piemunteis/italian 26, piemunteis/franseis 30, piemunteis/catalan 32, e, an cunfrunt, catalan/spagnöl 16 (Sobiela-Caanitz 1983, 11; Sobiela-Caanitz 1986, 221).
Tüte due j’arserche a cunfermo lon che n’osservatur imparsial a manca pa ed noté: el piemunteis a diferiss mutubin da l’italian, e sa diferensa a suporta el cunfrunt cun cule ch’a curo tra le stess piemunteis e le lenghe söre parlà dedlà dj’Alp, o cula ch’a separa el catalan da le spagnöl.
I l’uma esaminà mac ed lenghe. Tütün, la realtà lenghìstica a la fan ij dialet. Pijuma na diferensa tra el franseis e el provensal, da na part, e el piemunteis, da l’autra: la palatalisassiun piemunteisa dij grup inissiaj latin an l, vis-a-dì nost ters criteri. La carta dialetal d’Italia (Pellegrini 1977) a mustra che la rispetiva linia (isòfona 2), tra j’Alp Valesane e Marìtime, a lassa na gran part ed la Val d’Osta, e j’aute valade a Süd del Gran Paradis, al tipo fonétic dedlà dij munt, vis-a-dì a la cunservassiun del grup latin. Ma se pöi i passuma a la palatalisassiun franseisa dij grup ca e ga, la linia ch’a la sara (isòfona 3 ed Pellegrini) as tröva cheic mija pi a levant, lassand tüta la Val d’Osta al tipo franseis. Tra le due righe, la bruva ch’a fa el passage a va da Ayas e Gaby fina a la bassa Val Süsa 12.
J’isòfone tra italian e piemunteis a imposto un problema ed nom, da già che le particularità ed tipo piemunteis as trövo an gran part ed l’Italia cuntinental. Dumne cheic esempi:
- L’evolüssiun da la ù latina a la ü piemunteisa, e la palatalisassiun del grup et, a van fina al Lach ed Garda; a tuco dcò na part ed l’Emilia e scasi tüta la Ligüria, fina a j’aute valade dla Magra e dla Vara (Pellegrini 1977, isòfona 7; Rohlfs 1966, 57-60 e 365-367).
- La ridüssiun piemunteisa dle vocaj finaj (criteri 2) as tröva an tüti ij dialet emilian e scasi tüti cuj lumbard (Rohlfs 1966, 180-181 e 186-187).
- La sunurisassiun ed le surde tra due vocaj (criteri 4) a tuca tüte le parlade romanze fina Ancona, Jesi, la cresta dl’Apenin Tuscan, l’auta Garfagnana e Massa (Pellegrini 1977, isòfone 10, 11, 12; Rohlfs 1966, 266, 269, 272-274, 278-279, 282, 284).
- Ij pronom persunaj acentà dla prima e scunda persuna del singular a sun mi e ti an scasi tüta l’Italia cuntinental (criteri 7; cf. Rohlfs 1968, 131-132).
A fa pi ed sent agn che el gran lenghista Graziadio Isaia Ascoli a notava la persunalità ed cul cumpless ed parlade ch’a va da l’Esino al Toce, da la Vèis (Avisio) a la Roja e da le Stelvio a l’Abetun. An sua escrissiun dij dialet d’Italia, a na spicava dui grup “che si distaccano dal sistema italiano vero e proprio, ma pur non entrano a far parte di alcun sistema neolatino estraneo all’Italia”. Le scund ed cuj grup a l’era el sardegnöl, ma dnans ed cust l’autur a scrivìa:
“Qui sta imprima l’ampio sistema di quei dialetti che soglionsi chiamare galloitalici, nome che ormai potrebbe parere non abbastanza proprio (…). Va il sistema suddiviso in quattro grandi gruppi: a. il ligure; b. il pedemontano; c il lombardo; d. l’elimiliano” (Ascoli 1882, 99-100).
Suta l’imperi roman, la Gallio Cisalpina a l’era sutmëtüa a due pussà sèltiche. La prima a vnisìa da sue sita, cun culon ed parlada gàlica. La scunda, per le stra d’Osta e ed Süsa, a rivava da le scole de dla dj’Alp, dzurtüt cula d’Autun (Devoto 1972, 2, 21-22, 55-57; Wartburg 1971, 23). Bele custa scunda inflüensa a l’é venüa rinforsà dop la crisi del ters sécul e l’arfurma ed Dioclessian.
Chiel a l’ha fait ed Mediolanum (Milan) la capital ed la dioecesis Italiciana e el cap-lög dl’Italia annonaria; custa a andasìa fina a na linia Rubicon-Magra. Co Treviri a l’é venüa üna dle quat capitaj imperiaj e el cap-lög dla Galia. A l’era bele finì el temp ed l’inflüensa lenghìstica romana ant el bassin del Po (Lausberg 1969, 69; Levi 1974, 516-518; Lurati 1876, 42; Sobiela-Caanitz 1983, 10).
Nen tüti je stüdius a spiego la palatalisassiun ed la û latina cun na pussà sèltica 13. Lausberg a cherd pa a cula spiegassiun; tütün, fina chiel a spica j’efet ed le divisiun aministrative imperiaj romane an sla divisiun lenghìstica del romanz, e tra l’autr dco l’inflüensa dla Gallia Lugdunensis an sl’Italia cuntinental (Lausberg 1969, 66-69 e 163).
Cumsëssìa, a l’é staita decisiva cula linia Rübicun-Magra ch’a separava l’Italia da la Galia suta la repüblica romana. August a l’ha pöi fissa sla cresta dl’Apenin Tuscan el cunfin tra le Regiun VII (Toscana) e VIII (Emilia). Dioclessian a l’ha arbütà an vigur la veja divisiun tra el Cuntinent, cun sua siviltà gal-rumana, e la Penìsola, ante as sentìo sempe j’efet ed le parlade itàliche (Tagliavini 1982, 100-104).
Che nom as podrìa de a cul cumpless galrumanz ch’a ven diretament dal latin parla a Nord ed l’antica linia Rübicun-Magra, tra el Lac ed Garda e la Val d’Osta? “Gal-itàlic”, ancöj ed pi ch’aj temp d’Ascoli, a fa cherde a na pussà dle lenghe itàliche cumpagna ed cula gàlica: cula inflüensa itàlica (osca, umbra e via fort) a l’é staje, ma dedlà dla linia Rübicuon-Magra, ant na granda part ed la Penìsula (Ascoli 1882, 114; Wartburg 1967, 15-16). Lausberg (1969, 53) a scriv “galloitalienische Mundarten”: son a val da na mira geogràfica, ma a sterma la natüra ed cule parlade “che si distaccano dal sistema italiano vero e proprio”. Per espliché l’importansa ed Mediolanum ant la nassita ed cul sistema, l’autur ed custa relassiun a l’ha crea la vus mediolaneis (cf. dzurtüt Sobiela-Caanitz 1972); custa pöi a l’é staita arpijà da Héraud (1974, 147-148) ch’a l’ha trovala pi adata per denominé cul cumpless romanz.
La lenga piemunteisa a l’é nassüa dal latin ch’as parlava an Gallia Cisalpina (Milan) e ch’a l’era inflüensà da cul ed la Lugdunensis (Lion, Autun) e dla Belgica (Treviri). Ij dialet ed tipo piemunteis a sun genit an na gran part del Piemunt e as fan sente dcò al pe dl’Apenin paveis (Devoto 1972, 1 e 20) e an cheic brua ed Ligüria.
Chi a parla e a scriv piemunteis a fa sua l’ardità ed na tradissiun ch’a armunta a Sant Ambrös ed Treviri, vesco ed Milan e arfurmadur litürgic, e dcò fin aj Gaj padan latinisà Plinius e Vergilius.
L’italian a ven dal latin ed la Penìsula, el ladin da cul del Friül e dla Raetia, el franseis da cul ed la Lugdunensis e via fort; el piemunteis an custa famija dle lenghe romanze a rapresenta el latin ed la Cisalpina.
J’arserche sü so post ant es cumpless a sciairisso dcò l’ütilità del piemunteis: a sta così davzin al franseis e a le spagnöl ch’a l’é bel fé per un Piemunteis d’amprende custe due lenghe mundiaj, così pressiuse per ij raport cun Africa e América. I poduma fina giuntene na tersa, cula portügheisa, che mersì aj progress del Brasil a smija ed promete ancura ed pi che cule due (Rossillon 1986, 325-330 e 333-343). El portügheis a cuncorda cun le spagnöl per des dij nosti dùdes criteri: mac per cul ch’a fa 10 a l’é del tüt originaj 14, e so cundissiunal (criteri 11) as dövra mac pi an Brasil 15. La lenga piemunteisa a dà a chi a la sa un grand avantagi per amprende cuj mujen ed cumünicassiun intercuntinental.
Da tre mire, dunca, is trovuma dnans a n’element ed varietà lenghìstica e cultüral.
El piemunteis a l’é:
- una dle diverse lenghe romanze,
- una dle diverse lenghe d’Italia,
- na porta vers tre lenghe mundiaj.
A val vreman la pena ed felo vive, nen mac an dij rescuntr de stüdi, ma dcò ant la vita ed tüti ij di.
Lon ch’as fa ant ij Grisun per el ladin, e an Catalogna per el catalan 16, per limitesse a due lenghe romanze, a fa vëde lon ch’as podrìa fé per el piemunteis. A devo prima ed tüt mustré ed vorejlo, e ciamelo cun forsa e custansa, cuj ch’a la finitiva a sun j’ardité ed custa richessa ed siviltà.
NOTE
- Ij segn bibliogràfic (autur, data, pàgina) scrivü tra parèntes a sun sciairì ant la bibliografia alfabética ch’as tröva dop custe note.
- Co l’autur ed cust stüdi, Catalan vivü an Fransa, pöi ant la Svissera almana e adess an tera ladin-a, a l’ha amprendü el piemunteis mersì a j’övre ed Camillo Brero e ed Gianfranco Gribaudo (v. bibliografia).
- Secund Peer (1962) ch’a ten cunt ed le due varietà engadineise. Cun tüt che la Penìsola Iberica a tuca pa el Piemunt, i tenuma cunt dcò del catalan e dle spagnöl per cunfrunté el raport tra custe due lenghe cun cul tra italian e piemunteis.
- El ladin a l’ha mac eu e u, scrivü ó e ù (Peer 1962, XI11), el provensal mac “(Durand 1973, 13), el catalan mac è (“vocal neutra”: Jane 1979, 9)” cf. Tagliavini 1982, 434.
- Cf. Joan Corominas, Breve diccionario etimològico de la lengua castellana, Madrid 1973, pp. 95-96 e 354 (s.v. bianco, blando, e làstima).
- Co custa -s- an tuscan a l’é surda. Cula sunura an parole cume chiesa e rosa “proviene certamente da influssi letterari o padani” (Rohlfs 1966, 282-283).
- An sursilvan, la varietà leteraria prinsipal dij Grison, as dis cotg, fatg, latg e notg; tg as pronunsia parej del ti franseis an tiens e del tch alman an Hùtchen. Cf. Ramon Vieli, e Alexi Decurtins, Vocabu-lari romontsch sursilvan- tudestg, Cuira/Chur 1962, p. XV11 ed l’achit e ij réspetiv articuj cuer, far, latg e notg (pp. XXXIII, XXXIV, 340 e 430).
- catalan e spagnöl a veno dal latin parla an due part ed VHispania citerior (Mangas 1982, 291) ch’as trövo ancöj an Catalogna (Nadal 1982, 163-167) e a Nord ed l’aut Duero (Lapesa 1968, 130-134 e carta 128-129).
- El cundissiunal present italian a ven da cantare habui, cul ladin (eu chantess, tu chantessast) dal cungiuntiv trapassa latin.
- Da na mira diacrònica, vis-a-di stòrica, el franseis a l’é üna dle lenghe ch’a guerno la -s, an oposissiun a l’italian e al romen ch’a la trasfurmo an.
- “Guy Soubielle, Essai sur la langue piémontaise, sa genèse et sa place dans l’enseignement. Tesi datilografà, Salzburg 1982, L’autur a l’é ed cula part ed la Catalogna ch’as tröva dal 1659 suta la dominassiun franseisa (ancöj dipartiment dij Pirenèo Orientaj). A l’é tucà presente la tesi suta la furma üfissial, an franseis, ed so cugnom, nopà ed cula genita.
- L’isòfona ch’a fa 3 a va fina a j’Alp Marìtime: co el provensal alpin a palatalisa ij grup co e ga (Durand 1973, 161; Wartburg 1967, 49). La brova ed passage cun el piemunteis, tra j’isòfone 2 e 3, a va da Giaven fina a Vaudié.
- ” Walther von Wartburg, ch’as serv ed sa spiegassion, a dà un bun resümé dla discüssiun (Wartburg 1967, 37-48).
- L’ausiliar portügheis a l’é ter, da tenere (Teyssier 1976, 144-145 e 210).
- An Portügal al cuntrari as dövra l’indicativ imperfet: “Creio que eie aceitava està proposta” (Bra-sil: “…aceitaria…”; Teyssier 176, 206).
- L’autur ed custa relassiun, mersì a na bursa d’arserche del guvern catalan, a l’ha passa l’otögn del 1985 a visite de scole e ed liceo ed Catalogna ante el catalan a l’é el mujen d’istrüssiun normal, e a esaminé ed manuaj scolàstic an cula lenga. Da la prima del 1986, a l’é professur ed L (lenga e literatura) ant un liceo d’Engladina: lon-lì an efet a l’é dissiplina d’òblig a j’esam ed madürità federal svissera per tüti cuj stüdent ch’a l’han frequenta na scola primaria ladina.
BIBLIOGRAFIA
Abreviassion:
Ba = Barselon-a
Be = Berlin
Bo = Bologna
Fi = Firense
Pa = Paris
T = Turin
Ascoli 1882 G.I.A(scoli), “L’Italia dialettale”, Archivio Glottologico Italiano, Vili (1882-1885), 98-128.
Brero 1975 Camillo Brero, Gramàtica piemontèisa, T 4 1975.
Breton 1976 Roland Breton, Géographìe des langues, Pa 1976 (“Que sais-je?” 1648).
Devoto 1972 Giacomo Devoto e Gabriella Giacomelli, Idioletti delle regioni d’Italia, Fi 1972.
Durand 1973 Bruno Durand, Grammaire prò vengale, Cavaioun/Cavaillon 4 1973.
Fabra 1964 Pompeu Fabra, Grammaire catalane, Pa 1964.
Fourvières 1973 Xavier de Fourvières, Grammaire provengale suivie d’un guide de conversation, Avignon 1973.
Gribaudo 1983 Gianfranco Gribaudo, El növ Gribàud. Dissionaripiemontèis, T 1983.
Héraud 1974 Guy Héraud, L’Europe des ethnies, Pa e Nissa ed Provensa 2 1974.
Jane 1979 Albert Jane, Gramàtica essencial de la llengua catalana, Ba 1979.
Lapesa 1968 Rafael Lapesa, Historia de la lengua espanola, Madrid 7 1968.
Lausberg 1967 Heinrich Lausberg, Romanische Sprachwissenschaft, II, Konsonantismus, Be 2 1967 (Sammlung Gòschen 250).
Lausberg 1969 Heinrich Lausberg, Romanische Sprachwissenschaft, I, Einleitung und Vokalismus, Be 3 1969 (Sammlung Gòschen 128).
Lausberg 1972 Heinrich Lausberg, Romanische Sprachwissenschaft, III, Formenlehre, Be 2 1972 (Sammlung Gòschen 7199).
Levi 1974 Mario Attilio Levi, L’Italia antica, Milan 2 1974.
Lurati 1976 Ottavio Lurati, Dialetto e italiano regionale nella Svizzera Italiana, Lugano 1976.
Mangas 1982 Julio Mangas, “Hispania romana”, an: Manuel Tunón de Lara, Historia de Espana, I, Ba 1982, 197-432.
Nadal 1982 Josep M. Nadal e Modest Prats, Història de la ilengua catalana, I, Ba 1982.
Peer 1962 Oscar Peer, Dicziunari rumantsch ladin-tudais-ch, Cuoira/Chur 1962.
Pellegrini 1972 G. B. Pellegrini, Saggi sul ladino dolomitico e sul friulano, Bo 1972.
Pellegrini 1977 Giovan Battista Pellegrini, Carta dei dialetti d’Italia, Pisa 1977.
Prader Schucany 1970 Silvia Prader-Schucany, Romanisch-Bùnden als selbstàndi-ge Sprachlandschaft, Berna 1970 (Romanica Helvetica 60).
Rohlfs 1966 Gerhard Rohlfs, Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti, I, Fonetica, T 1966 (PBE 148).
Rohlfs 1968 Gerhard Rohlfs, Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti, II, Morfologia, T 18 1968 (PBE 149).
Rossillon 1986 Philippe Rossillon, “L’avenir de la latinité”, an: Georges Duby, Civilisation latine, Pa 1986, 325-359.
Sobiela Caanitz 1972 Guiu Sobiela-Caanitz, “Il ladino nell’insieme delle parlate romanze”, // Bimestre 20/21, Fi 1972, IV-V.
Sobiela Caanitz 1983 Guiu Sobiela-Caanitz, “Na tesi universitaria an sla lenga pie-montèisa”, Musica/brande, scartari 99, T 1983, 10-12.
Sobiela Caanitz 1986 Guiu Sobiela-Caanitz, ” Sprachenvielfalt und Schule in Pie-mont”, in: Robert Hinderling, Europàische Sprachminder-heiten im Vergleich, Stuttgart 1986 (Deutsche Sprache in Europa und iibersee, voi. XI), 215-217.
Tagliavini 1982 Carlo Tagliavini, Le origini delle lingue neolatine, Bo 6 1982.
Teyssier 1976 Paul Teyssier, Manuel de langue portugaise, (Portugal-Brésil), Pa 1976.
Verdaguer 1974 Pere Verdaguer, Cours de langue catalane, Ba 1974.
Wartburg 1967 Walter von Wartburg, La fragmentation lìnguìstique de la Romania, Pa 1967.
Wartburg 1971 W. v. Wartburg, Evolution et structure de la langue francaise, Berna 10 1971.